Hayvonot dunyosining zamonaviy sistemasi

 
ФАРҒОНА ВОДИЙСИ ТУПРОҚЛАРИ, ЎСИМЛИК ВА ҲАЙВОНОТ ДУНЁСИНИ 
ЭКОЛОГИК ҲОЛАТИНИ ЎРГАНИЛИШИ 
Мирзакаримова Г.М. 
Фарғона политехника институти 
Фарғона водийсининг ўсимликлари ҳақидаги умумлашма маълумотлар Е.П.Коровиннинг 
―Ўрта Осиѐ ва Қозоғистоннинг ўсимликлари‖ (II том, 1962) ҳамда М.М.Орифхонованинг 
―Фарғона водийси ўсимликлари‖ (1967) китобларида тўпланган. Бу иккала асар ҳам 
муаллифларнинг Фарғона водийсидаги бевосита тадқиқотлари натижаси - маҳсулидир. 
Фарғона водийсининг қушлари ва ҳайвонлари ҳақидаги маълумотлар ―Ўзбекистоннинг 
фаунаси‖ (1953, 1967) номли китобида ѐритилган. Ҳайвонлари ҳақидаги энг янги маълумотлар 
1974 йилда нашрдан чиқарилган ―Фарғона водийсининг умуртқали ҳайвонлари‖ китобида ва 
О.П.Богдановнинг ―Ўзбекистон ҳайвонлари‖ (1978) китобида мужассамлашган. 
1970 йилларда Марказий Фарғонада чўл флорасининг 41 та оилага мансуб 148 туркум ва 
354 турдан иборат ўсимликлар ташкил қилар эди, уларнинг 5 тури дарахт, 22 тури бута, 
қолганлари эса (деярли 330 тур) ярим бута, кўп йиллик ва бир йиллик ўт ўсимликларидан 
иборат бўлган. 
1990 йилларга келиб бу тур ва туркумларни кўпчилиги нафақат чўл зонаси, балки 
водийнинг кўп қисмларида ҳам йўқолиб кетди ѐки йўқолиш арафасида турибди. Бу асосан 

---

339 
инсон омилининг хўжалик фаолияти билан боғлиқдир. 
Ҳозирги кунда Фарғона водийсида табиий ўсимликларни сақлаб қолиш мақсадида олиб 
борилаѐтган илмий тадқиқотларнинг асосий вазифаси қуйидагилардан иборатдир: 
- флора ва ўсимлик қопламини инвентаризация қилиш; 
-кам ўрганилган Сўх, Ғовасой, Исфайрамсой ва бошқа сув хавзаларининг фойдали 
ўсимликларини аниқлаш; 
- фойдали, доривор ўсимликлардан самарали фойдаланиш йўлларини белгилаш; 
-Фарғона водийси учун ноѐб бўлиб бораѐтган чўл-воҳа ўсимликларининг рўйҳатини, 
уларни тарқалиш хариталарини тузиш ва бошқалар (Маҳмедов ва б., 1995). 
Ҳозирги кунда ўсимлик хом ашѐларига бўлган талаб ва эътиѐжни ортиб бориши ҳар 
тарафлама уларни тадқиқ қилишни тақозо этмоқда. Шу мақсадларда оҳирги йилларда Шимолий 
Фарғонада кенг тарқалган фойдали ўсимликларни тур таркиби, баъзи биоэкологик ҳолатлари ва 
ресурсларини аниқлашга эришилди. Бу регионда бой турларга эга бўлган бир неча хил ўсимлик 
ресурслари мавжуд. Масалан, чой ўтининг 40-50 га, эрмоннинг 20-30 га, сувқалампирнинг 10-
20 га, бўймадароннинг 30-40 га яқин захиралари бор. Улардан кенг кўламда фойдаланилиш 
билан бирга муҳофазасига ҳам жиддий эътибор бериш керак (Ҳамидов ва б., 1995).
1970 йиллардан бошлаб водий ҳайвонот оламини ўрганиш асосан қишлоқ хўжалиги 
нуқтаи назардан атрофлича тадқиқ қилина бошланди, яъни экинзорларга зарар келтирадиган 
хашаротлар, қўнғизлар, қумурсқалар шу кунгача ўрганилиб келинмоқда. 
Чўл, адир, тоғ олди, тоғ геотизимларига антропоген тазйиқни жуда кучли эканлиги 
туфайли ҳозирги кунда водий ҳудудида 20-30 йил олдин яшаган ҳайвонлар ҳозирги кунда 
умуман йўқ бўлиб кетган ѐки йўқ бўлиш арафасида турибди, ҳайвонот дунѐсини сақлаб 
қолишнинг энг асосий оптимал йўли турли геотизимларда қўриқхоналар ташкил этиш ва 
экологик маданиятни фуқаролар онгига сингдиришдан иборат. 
Фарғона водийсида қуйидаги йўналишлар бўйича илмий-тадқиқот ишлари амалга 
оширилди ва устиворликка эга: 
1) воҳа тупроқларининг мелиоратив ҳолатини кескин яхшилаш уларни қашшоқланиши ва 
ифлосланишини олдини олиш бўйича мажмуали ва регионал тавсияларни ишлаб чиқиш ва 
амалиѐтга тадбиқ этиш; 
2) ўсимликлари ва ҳайвонот олами экологиясига бағишланган илмий тадқиқотларни давом 
эттириш ва натижаларини амалда қўллаш ва бошқалар. 
Фарғона водийси ўсимликлари ҳақидаги умумлашма маълумотлар Е.П.Коровиннинг 
―Ўрта Осиѐ ва Қозоғистон ўсимликлари‖ (1-2 жилдлар, 1961, 1962) асарида ҳамда бошқаларда 
тўлиқ мужассамлашган. 
Агар мантиқан олиб қаралса, XIX аср охиридаги Н.А.Северцов (1879), А.И.Вилькинс 
(1886), А.П.Федченко (1875) ва бошқаларнинг Ўрта Осиѐ, жумладан, Фарғона водийси 
ҳайвонот оламига бағишланган зоогеографик районлаштириш тизимидаги ишларидан ташқари 
чуқур тадқиқотлар олиб борилмаганлигини кўришимиз мумкин. Фақатгина 1900 йиллардан 
бошлаб В.Ф.Ошанин ва Н.А.Заруднийлар водий ҳудудида сурункали тадқиқотлар олиб 
борганлар.
Фарғона водийсининг ажойиб табиат гўшаларидан ҳисобланган Арслонбоб ва Саричелак 
кўли районидаги тадқиқотлар негизида олиб борилган изланишларда экология фанининг 
номаѐндаларидан бири Д.Н.Кашгаровнинг ўзига хос экологик ғоялари маълум даражада 
шаклланди ва комплекс экологик биоценологик тадқиқотлари тўғридан-тўғри ландшафт-
географик методининг яратилишига асос бўлди. 
Фарғона водийси ҳайвонот оламига бағишланган илмий ишлар орасида ―Ўзбекистон 
фаунаси‖ (1953, 1967), Т.З.Зоҳидов ва Р.Н.Макленбурцевларнинг ―Ўрта Осиѐнинг табиати ва 
ҳайвонот дунѐси‖ (1969, 1971), ―Фарғона водийсининг умуртқали ҳайвонлари‖ (1974), 
О.П.Богдановнинг ―Ўзбекистон ҳайвонлари‖ (1968, 1978) асарлари ўзининг аниқ фактик 
материалларга бойлиги билан ажралиб туради. 
1960-1970 йиллардан бошлаб Фарғона водийси ҳайвонот оламини ўрганиш чўл, адир, тоғ 
олди ва тоғларда, асосан, қишлоқ ҳўжалигини ривожлантириш нуқтаи назардан атрофлича 
тадқиқ қилина бошланди ва бу тадқиқотлар маҳаллий олимлар томонидан ҳозирги кунларда 
ҳам давом этиб келмоқда. 

---

340