Hayvonlar anatomiyasi

To‘qimalarning hosil bo‘lishi va tuzilishi
Organizm juda ko‘p to‘qima va hujayralardan tuzilgan. Uning rivojlanishi protsessida hosil bo‘lgan gistologik elementlar sistemasi to‘qima deyiladi. To‘qimalar hayvonlarning embrion rivojlanishi davrida yangi to‘qimalar hosil qilishi va o‘zgarishi mumkin. Embrionning ektoderma qavatlari tobora takomillashib, har xil to‘qimalardan iborat organlar hosil qiladi. Tashqi muhit bilan chegaralanib turgan to‘qimalar epiteliy to‘qima, ular oralig‘ida joylashgan ichki to‘qimalar esa tayanch – trofik to‘qima deyiladi. Hayvonlarning hayoti davomida to‘qimalarning sifati sekin – asta o‘zgaradi. Bunday o‘zgarish natijasida organizm asta – sekin qarib boradi.
Organizmdagi barcha to‘qimalar o‘ziga xos tarixiy rivojlanadi. Ular quyidagi to‘rt gruppaga: 1) epiteliy to‘qimalari yoki qoplovchi to‘qimalar; 2) tayanch-trofik (oziqlantiruvchi) to‘qimalar (bularga qon, limfa, to‘rsimon to‘qima, biriktiruvchi to‘qimalar, shuningdek, tog‘ay va suyak to‘qimalari kiradi); 3) muskul to‘qimalari va 4) nerv to‘qimalariga bo‘linadi.
Epiteliy to‘qimasi. Ektoderma qavatdan terini qoplovchi epidermis, entoderma qavatdan ichak, nafas olish organlari va siydik pufagining shilimshiq qavatini qoplovchi epiteliy mezoderma qavatdan esa seroz pardaning sirtini. Ko‘krak va yurak oldi bo‘shliqlarining devorini qoplovchi epiteliy rivojlanadi. Epiteliy to‘qimasi ichki to‘qima bo‘lib, organlarni turli tashqi zararli ta’sirlardan, mayda organizmlardan saqlaydi. Uning hosilalari – tuyoq, shox, tirnoq va jun ham himoya vazifasini bajaradi. Epiteliy to‘qimasi moddalar almashinuvida katta rol o‘ynaydi. Organizm uchun zarur bo‘lgan turli fermentlar va boshqa suyuqliklarni bezlarning sekretor hujayralari ishlab chiqaradi. Epiteliy hujayralari regenerativ xususiyatga ega. Bu xususiyat ularning himoya vazifalariga bog‘liq. Epiteliy to‘qimasining hujayralari turli tashqi ta’sir natijasida emiriladi. Ularning o‘rniga yosh hujayralar vujudga kelib, organizmni tashqi ta’sirdan saqlaydi.
Turli organlarda epiteliy to‘qimasi hujayralarining shakli va qavatlari har xil bo‘ladi: bir qavatli va ko‘p qavatli epiteliy hujayralari tuzilishiga ko‘ra bir – biridan farq qiladi. Bir qavatli yassi epiteliy oshqozon va ichak devorlarida, kub shaklidagi bir qavatli epiteliy esa buyrak va bir qancha bez kanalchalari devorida uchraydi. Prizma shaklidagi bir qavatli epiteliy shimish xususiyatiga ega, bu epiteliy ichakning shilimshiq pardasida bo‘ladi. Ko‘p qator bo‘lib joylashgan prizma shaklidagi bir qavatli tebranuvchi epiteliy to‘qima hujayralarining tebranuvchi kiprikchalari bo‘lib, ular nafas olish organlarining ichki devorlarida uchraydi. Ko‘p qavatli yassi epiteliy terining tashqi yuzasida joylashib, epidermis hosil qiladi. Bu epiteliy og‘iz bo‘shlig‘i va qizilo‘ngach devorlarida ham bo‘ladi. Epidermis muguzlangan bir qancha hujayralar to‘plamidan iborat bo‘lib, himoya vazifasini bajardi. Epiteliy tez tiklanadi, tushib ketganlari o‘rniga boshqalari hosil bo‘lib turadi. Epiteliy to‘qimalarining oraliq xillari (ko‘chuvchi epiteliy) bo‘lib, ular siydik chiqarish yo‘lida uchraydi, bularning hujayralari yassi, ko‘p qavatli epiteliydan ancha yirik bo‘ladi.