Hayot faoliyati

XIV.5. Tabiiy ofatlardan muhofazalanish yo‘IIari
Yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek, tabiiy ofatlar hoziigi zamon jahon hamjamiyatining hamma xalqlari uchun birdek xavfli boMgan, ayniqsa, tabiiy ofatlar boMishi mumkin boMgan hududlarga joylashgan xalqlar uchun juda katta yo'qotishlar va tashvishlar olib keladigan va keltiradigan zarari hattoki, yadro quroli darajasidan kam boMmagan ofat hisoblanadi.
Shuni ham ta ’kidlash joizki, tabiiy ofatlarning ba’zi birlarini paydo boMishidan birm uncha vaqt oldindan bilish imkoniyati boMsada, ba’zi birlari, masalan, yer qimirlashni hozirgi zamon fani birmuncha yutuqlarga erishgan boMishidan qat’i nazar, hozir aniq aytib berish imkoniyati chegaralangan. Agar fanda erishilgan yutuqlardan foydalanib tabiiy ofatlarni boMish muddatini oldindan aytib berish imkoniyati boMganda, uning oqibatida kelib chiqadigan qurbonlar va ancha katta miqdordagi moddiy boyliklar saqlab qolingan boMar edi. Hozirgi zamon fani yutuqlaridan foydalanib tabiiy ofatlarning turlaridan biri boMgan qishloq xo‘jaligi zararkunandalarining keng koMamda ko‘payib ketishini va ba’zi bir kasalliklar tarqalishini oldini olishga qaratilgan ba’zi bir holatlarni oldindan bashorat qilish imkonyati tugMldi. Buning uchun ko‘p yillik yigMlgan statistika m a’lumotlaridan foydalanib bunday sharoitlarning takrorlanish davr oraliqlari aniqlanadi va yer sun’iy yoMdoshlari yordam ida olingan quyosh aktivligi davriy qaytarilishi muddatlarini olib solishtiriladi, shuningdek, ularni obi-havo, zilzilani o ‘rganish, vulqonshunoslik va boshqa kuzatuv stansiya m a’lumotlari olinib, umumiy hisob qilib chiqiladi. Masalan, mamlakat miqyosida xalqaro kelishuvga asosan to ‘fonlar, bo‘ronlar, vulqonlar otilishi va sel oqimlari haqidagi m a’lumotlar yerning

284

meteorologik yo'ldoshlari yordamida olingan m a’lum otlar asosida bashorat qilinadi. Yer qimirlashlami esa yer qimirlash xavfi bo'lgan zonalarda suvning kimyoviy tarkibini m untazam o‘rganish, yer yuzasi holatini geodezik o'lchash, tuproqning elastiklik, elektr va magnik xususiyatlarini o‘lchash, quduqlarda suv sathining o ‘zgarishini o‘n»anish va hayvonlar, sudralib yuruvchilar, baliqlar va qushlarning o‘zini tutish holatlariga qarab bashorat qilinadi.
0 ‘rmonlar va cho'llardagi keng miqyosdagi yongMnlarni ularning obi-havo sharoiti, harorati, joylashish m intaqasi, statistika m a’lumotlari va bosliqa qo‘shimcha m a’lum otlar koefTitsiyentlari yig'indilaridan kelib chiqadigan xulosalar asosida bashorat qilinadi.
Tabiiy ofatlarni kelib chiqishini oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlarning ba’zi bir yo'nalishlari ustida ham ish olib borilmoqda, jum ladan, yonayotgan o ‘rmonlarni ustiga sun’iy yom g‘ir yog‘dirish, shuningdek, bunday yomg‘irlar qurg'oqchilikka qarshi ham yaxshi natija beradi, do‘l yog‘ishini oldini olish uchun bulutlarni raketalar yordamida snaryadlar bilan kimyoviy m oddalar sepish yo‘li bilan ulam i yomg‘irga aylantirish, shuningdek, bunday vositalar yordamida atmosfera qatlamlarida paydo boMayotgan bo‘ronlar va to ‘fonlar hosil qilish mumkin boMgan jarayonlarni boshlang‘ich etaplarida yo‘qotish va uning iloji boMmasa, kuchini kamaytirishga qaratilgan chora-tadbirlarni ishlab chiqish ustida butun dunyo miqyosida tinmasdan izlanishlar olib borilmoqda.
^Hozirgi vaqtda yer qimirlashiga qarshi vositalar sifatida sun’iy yer qimirlashlar tashkil qilish masalasi asosiy masala hisoblanadi. Xalqaro seysmologiya institutlarining ba’zi bir ko'zga ko‘ringan namoyandalari tabiatda hosil qilingan sun’iy yer qimirlashlar yer ostida yig‘ilgan kuchlanishlarni tashqi turtki natijasida buzib yuborish yoki birmuncha oldinroq bu kuchlarni ishga solib yuborish ko‘p miqdorda yig‘ilgan potensial energiyani o'zicha yer qimirlashning tabiiy holati sifatida sarflanishiga qaraganda ancha kam zarar yetkazishi mumkinligi haqida so‘z yuritm oqdalar. Bu fikr mulohazalarning dalili sifatida Simipalatinsk yadro poligoni seysmik hududga joylashgan bo‘lishiga qaramay, u yerlarda o‘tkazib kelingan yer osti yadro quroli sinovlari natijasida bu yerda va unga yaqin joylashgan Olm a-O ta hududlarida yer qimirlash

285

boim aganligini ko‘rsatmoqdalar. Awallari bu yerlar zilzila xavfi bo'lgan hududlar hisoblanardi. Bu keltirilgan mulohazalar munozarali bo‘lsa ham, undan taxminiy yo‘nalish (gipoteza) sifatida foydalanish mumkin. Buning uchun hozirgi ilm -fan rivojlanishi natijasida olingani bashorat bilan yer osti, jarayonlari kuchaygan va zilzila yuz berishi m uqarrar bo'lib qolgan hududda uncha katta bo'lm agan yadro zaryadini yer ostida portlatish u yerda yig'ilgan kuchlanishlarni kuchsizlantirishga olib kelishi mumkin. Bu ehtimol zilzilani oldini olishning yaqin kelajakdagi imkoniyat darajasi boMishi mumkin.

Zilzila oqibatlarini susaytirislining sinalgan va ishlatib kelinayotgan usuli ham mavjud. Bu zilzila bo'lishi mumkin bo‘lgan hududlarda qurilayotgan binolarni zilzilaga bardoshli qilib qurishdir. Zilzila vaqtida asosan zilzilaga bardoshliligi hisobga olinmay, qurilgan imoratlarning qulashi natijasida ko‘plab qurbonlar berilishi aniq. Buni 1966-yilgi Toshkentda bo‘lgan zilzila oqibatlarini tahlil qilingan m a’lumotlardan ham ko‘rsa bo‘ladi. Bu yerda qulagan binolarning deyarli hammasi zilzilaga bardoshliligi hisobga olinm asdan qurilgan eski shahar atrofidagi eski binolar edi. Qisman zilzilaga bardoshliligi oshirilgan eski ota-bobolarimizdan qolgan sinch devorli binolarning zilzila o‘chog‘i boigan tum anda ham o‘z barqarorligini yo‘qotmagani m a’lum. Demak, binolarni zilzilaga bardoshliligini oshirish zilzila oqibatlarini kamaytirishning asosiy om ili hisoblanadi. Bunga misol tariqasida zilzilaga bardoshliligi oshirilgan Yaponiyadagi ko‘pgina osmono‘par binolar zilzilaga bardosh berganini va talofotlar kamayganini ko‘rsatish mumkin. Shuni ham ta’kidlash kerakki, bunday vositalar bizda qabul qilingan shkala bo‘yicha 9 baldan ortiq bo'lmagan zilzilalar uchun belgilangan chora-tadbirlar hisoblanadi. Rixter shkalasi bo‘yicha 9 balli zilzilaga hech qanday bino bardosh bera olmasligi aniq. O lim larning bashoratiga qaraganda bizning hududimizda bo‘ladigan yer qimirlashlar oddiy o ‘zimizda qabul qilingan 12 balli shkala bo‘yicha 8 balldan oshmasligi ta ’kidlanadi.

Tabiiy ofatlardan saqlanishda turlicha usullardan foydalaniladi. D unyoning ko‘plab hududlarida kuzatiladigan tabiiy ofatlar bizning Respublikamizda deyarli uchramaydi. Masalan, Rossiya Federatsiyasi ko‘pgina hududlarida bo‘ladigan suv toshqinlari, ayniqsa, b ahor faslida kuzatiladigan muz ko‘chishi bilan bo‘ladigan toshqinlar ahyon-ahyonda tog‘li hududlarda kuzatilsa ham unday holat doim iy em a £ > Shuning uchun biz diqqat-e’tiborni hududim izda sodir boTishi aniq va doimiy bo'ladigan tabiiy ofatlar

286

sirasiga kiradigan zilzilalar va yong'inlar haqida umumiy m a’lumotlar bilan tanishib chiqam iz.