Hayot faoliyati

XIV.4. Momaqaldiroq, chaqmoq, do'I, qurg‘oqchi!ik va boshqa tabiat hodisalari
Momaqaldiroq—quyuq yom g'ir bulutlari va bulutlar bilan yer o'rtasida hosil bo'ladigan katta elektr zaryadlarining to'qinishi natijasida chaqm oq chaqib, guldirash bilan o'tadigan tabiat hodisasi hisoblanadi. Bunda kuchli jala quyishi kuzatiladi, ko'pincha d o i yog'ishi m um kin, bunda shamolning katta kuch bilan esishi bo'ron, quturgan bo'ron va aylanma bo'ronlarni hosil qiladiki, bular suv toshqinlariga va sellar kelishiga sababchi bo'ladi. M omaqaldiroqlar paydo bo'lishi birinchidan, quruqliklar ustida suzayotgan bulutlar

276

va yer o ‘rtasida konveksiya asosida, ko'pincha peshindan keyingi vaqtlarda va ikkinchisi atmosfera frontlarining issiq va sovuq frontlar qo'shilgan vaqtda, aksariyat kechalari hosil bo'lishi mumkin. Buning birinchisini massa ichkarisida hosil bo'ladigan, ikkinchisini bulutlar qo'shilishidan hosil bo'lganlari frontal momaqaldiroqlar deb yuritiladi.
Momaqaldiroqlar 7 -1 5 km balandlikda yig'ilgan quyuq bulutlar qatlamida, uning harorati —15—20 °C dan kam bo'lgan holatda vujudga keladi. Bu bulutlar nihoyatda sovigan tom chilar va muz kristallaridan tashkil topgan bo'ladi. M om aqaldiroq hosil qiluvchi bulutlarda jamlangan potensial energiya 1013—1014 J ni, ya’ni megatonnali termoyadro portlashidan hosil bo'ladigan energiyaga teng bo'ladi. Chaqm oqlar chaqishini ta ’minlayotgan bulutlarda yig'ilgan elektr zaryadlari 10—100 K1 ga teng bo'lib 1— 10 km masofaga cho'zilgan bo'ladi va bu zaryadlar hosil qilgan tok kuchi 10—100 A ga boradi. M omaqaldiroq hosil qiluvchi bulut markazidagi elektr kuchlanishi (1—3)xl05 V /m dan ham ortiq bo'lib, bulutning elektr o'tkazuvchanligi, atrofdagi atmosferaga nisbatan 100 marta katta bo'ladi.