Hayot faoliyati

0	0	soat
0	0	Shamol		butunlay	sezilmaydi.
				Trubalardan		chiqayotgan		tutun
				vertikal	ko'tarilmoqda

271

jadvalning davomi
1. 0,9 3,,24 Tinch Trubadan chiqayotgan tutun qisman bir tomonga og‘adi

2. 
   2,48,64 Yengil Odam yuziga yengil shabada seziladi.
   

shabada Daraxtlarbarglarida shitirlash eshitiladi.

2. 
   4,415,84 Kuch­ Daraxtlarning novdalari va barglari
   

siz tinm ay harakat qila boshlaydi, shamol Osilgan bayroqlar hilpiraydi

4. 
   6,724,12 0 ‘rta- Daraxtlarning ingichka novdalari va cha shoxlari harakatga keladi. Shamol
   

kuch- yerdagi xas-xashaklarni ko‘tarib dagi to ‘zg‘itadi

5. 
   9,333,48 Kuchay- Ingichkaroq daraxtlarning tanalari gan egila boshlaydi. Dengizlarda kichik
   

shamol to ‘lqinlar paydo boMadi va suv

yuzida ko'piklar hosil bo‘ladi

6. 
   12,343,3 Kuchli Daraxtlarning yo‘g‘onroq shoxlari shamol ham tebrana boshlaydi. Telefon simlari guvillab ovoz chiqaradi.
   

Dengizlarda toMqinlar kattalashadi

7 13,5 55,8 Juda Daraxtlarning tanalari harakat lana kuchli boshlaydi. Odamlarning shamolga

shamol qarshi yurishi qiyinlashadi. Dengizlarda ko'pikli to‘lqinlar paydo bo‘ladi

8 18,9 68,4 0 ‘ta Daraxtlarning shoxlari sina kuchli boshlaydi. Shamolga qarshi yurish
shamol juda qiyinlashadi. Dengizlarda
toMqinlar balandlashadi va uzunlashadi

9. 
   22,6 79,4 BoMon Binolarning tomlari va ba’zi joylari yemiriladi. Daraxtlar egilib sinishi
   

		boshlanadi.	Dengiz	kuchli
		to ‘lqinlanadi.	ToMqinlar	to‘ntarila
10 26,4		boshlaydi
	95	Kuchli Binolarning	ko‘pchiligi	anchagina

bo‘ron zararlanadi. Daraxtlar sinadi yoki ildizi bilan yulinib chiqadi. Dengiz toMqinlari juda kattalashib ketadi.

272

14. 
    43,8 157,68 Juda Y o'lida uchragan ham m a narsani kuchli buzib yuboradi
    

dovul
15, 48.6 174,9 O 'ta Y o'lida uchragan ham m a narsani

16, 53,3 192,6 kuchli buzib yuboradi
17 58.6 210,96 dovul
undan undan
ortiq ortiq
Shamollar kuchi 1806-yilda Angliyalik admiral Bofort tom onidan taklif qilingan 12 balli shkala bo'yicha belgilanar edi. 1946-yilda 12 nchi bal uchun bo'ronning oltita bo'lim i kiritildi va bu shkalaga Xromov va M om ontovlar tom onidan m etr birliklarida aniqlik kiritildi va bu Butun dunyo obi-havo xizmati tashkilotlari tom onidan qabul qilindi^>
Hozir shu shkaladan foydalaniladi va u 20-jadvalda berilgan. Dovullar yetkazgan zararlarni aniqlash injenerlik hisoblarida bu

shkala talabiga javob bermaydi. Atlantika okeanida tezligi 245,5 km /soatni tashkil qiladigan dovullar tez-tez bo'lib turadi. Bundan katta tezlikdagilari, ya’ni 402 km /soat va hattoki 644 km /soatga yetgan dovullar uchragan. U yurm a harakat hosil qiluvchi bo'ronlarning tezligi tovush tezligidan oshib 1200 km /soatni tashkil qilgani m a’lum.

Uyurma dovullar (bular siklonlar deb ataladi, tropik va ichki siklonlarga bo'linadi) bu havoda konussimon aylanma harakat hosil qilib, bu aylanma harakat shimoliy rayonlarda soat strelkasiga teskari va janubiy rayonlarda soat strelkasi bo'yicha bo'ladi. Tropik bo'lm agan kengliklarda paydo bo'lgan va rivojlanayotgan siklonning kengligi boshlanishida taxminan ming kilom etrlar atrofida bo'lsa, rivojlangandan keyin uning o'rtalarida bir necha ming kilometrni tashkil qiladi va shamol tezligi 6—8 ballni tashkil

273

qiladi. Shamol tezliklari o ‘ta kuchli bo‘ronlardan quturgan b o‘ronlargacha bo'lishi mumkin. Tropik siklonlar tropik m intaqalarda vujudga kelib, uning o‘rtacha kengligi bir necha yuz kilometrni va balandligi 6—15 km ni tashkil qilishi mumkin.

Siklonning m arkazida havo bosimi nihoyatda past kuchsiz shamol va past suzib yurgan bulutlardan tashkil topadi. Bu qalin bulutlar bilan o‘ralgan bo'ladi va bu o‘ram quturgan bo'ron tezligida aylanma harakat qiladi. Atlantika okeanida hosil bo'ladigan tropik siklonlar «quturgan bo'ronlar» (uragan) va Tinch okeanidagilari «to'fonlar» (tayfunlar) deb yuritiladi.

Dovul—shamolning kuchi 12 ballga yetadi. Uning tezligi 32 m /sek dan ortiq bo'ladi. U o 'z yo'lida uchragan ham m a narsani yemirib buzib yuboradigan kuchga ega. Dovul kuchini bir necha term oyadro qurolining portlash kuchiga tenglashtirish mumkin. AQSh gidrometeorologiya xizmatining 1900— 1950-yillardagi statistika m a’lumotlarida ko'rsatilishicha, quturgan bo'ron kinetik energiyasi markazidan 160 km radius bo'yicha 151—188 Mt yadro zaryadining portlash quw atiga teng bo'lgan. Xalq xo'jaligi binolari va qurilishlariga dovullarning ta ’siri zilzilalar ta’siridan kam emas. B unda shuni ham aytib o'tish kerakki, yer silkinishi 10 yilda bir m arta bo'lishi mumkin. Q uturgan bo'ronlar yiliga bir necha marta bo'ladi. Shuning uchun qutirgan bo'ronlar tabiatning eng katta q uw atli kuchi sifatida tan olinadi.

To‘fonIar. Tinch okeanida paydo bo'ladigan va kuchi eng kuchli dovul kuchidan qolishmaydigan hodisa bo'lib, kuchli jalalar bilan keladi. U dengizda nihoyatda katta to'lqinlar hosil qiladi va bu to'lqinlar sohillarga toshib ketadi va yaqin o'rtadagi qishloqlarni suv bosadi hamda bir necha rayonni qamrab olishi mumkin. T o'fonlar quruqlikka yetib kelgandan keyin tezda so'nadi. Uning boshlanishi havo bosimining keskin pasayishi bilan belgilanadi.
To'fonlarning yemirish va buzish kuchi nihoyatda katta bo'lganligini hisobga olib, b a’zi bir davlatlarda uni o'rganish va bashorat qilish ishlarini amalga oshirish uchun maxsus davlat tashkilotlari tuzilgan. B undan hosil bo'ladigan energiya o'nlab yadro zaryadlari portlashidan hosil bo'ladigan energiyaga teng bo'ladi. To'fonlar Yaponiya, Xitoy va AQSh hududlarida tez-tez bo'lib turadi (yiliga 120 martagacha).
Kuchli bo'ronlar Bofort shkalasi bo'yicha 9—11 ballni tashkil qiladi. Ular suvda kuchli to'lqinlar hosil qiladi, quruqlikda birm uncha uy-joylarni buzadi, daraxtlarni sindiradi va qurilish kranlarini ag'darib yuboradi va h. k.

274

Bo‘ronlar. Kuchli bo'ronlar va dovullarning quruqlikdagi turi boMib, uyurma harakat qiluvchi va chang -to‘zon ko‘taruvchi turlarga bo‘linadi. Ular qora, qizil, sariq-qizil, oq, chang, qum va qor bo'ronlariga boiinadi. Yer sharining turli burchaklarida ular turlicha nomlanadi (masalan, 0 ‘zbekiston janubiy rayonlarida afg‘on bo'roni deb yuritiladi). Bo‘ronlar tezligi 20—30 m/sek ga boradi. Bu bo'ronlarning o'ziga xos xususiyati shundaki, ularning havosining nisbiy namligi juda past boiganligi sababli, yerni quritib uni erroziyaga uchrashga olib keladi va bunday bo‘ronlar boMib turadigan joylarga ekilgan ekinlarning urugMarini tuproq bilan birga uchirib ketadi yoki unib chiqqan ekinlarning ildizi ochilib qolganligi uchun hosil olish um idini yo‘qqa chiqaradi.
Uyurma bo‘ronlar. M omaqaldiroq hosil qiluvchi bulutlar paydo boiganda pastdan yuqoriga qarab yo‘nalgan bahaybat yengsimon yoki xartumsimon havo harakati paydo bo‘ladi, uning niarkazi siyraklashtirilgan havo bosimiga ega boMadi va u yer yuzasiga yaqinlashganda uning asosi 30 m va balandligi 800—1500 m boMgan bahaybat aylanuvchi voronkaga o‘xshash havo harakati vujudga keladi hamda 40—60 km masofaga harakatlanib boradi. Uning markazidagi bosimning siyraklashishi shunday kattaki, uning yoMida uchragan qurilmalar o ‘z ichki bosimlari natijasida portlab ketishi mumkin.

Uyurma bo‘ronlar hayron qolarli darajada katta havo harakati tezligiga ega boMadi, ba’zi hollarda uning tezligi tovush tezligidan ham oshib ketishi mumkin. Uning so‘rish kuchi shunday kattaki, yoMida uchragan binolarni o‘z o‘qi bo'ylab aylantirib yuborishi, daraxtlarni ildizi bilan sugMrib olishi, binolar tom ini olib ketishi mumkin. YoMida uchrab qolgan narsalarni, hattoki hayvonlar va odamlarni ham bir necha kilometr masofaga ko‘chirib borishi mumkin. YoMida uchragan suv havzalari va koMlarni suvini va undagi o‘simlik hamda hayvonot dunyosini butunlay soM'ib olib, juda katta masofalarga eltib tashlashi mumkin, ba’zi narsalar bir necha muddat o'tgandan keyin yomgMr bilan birga yogMshi mumkin.

Uyurma bo‘ronlarning vertikal ko'tariladigan turlari ham boMadi. Ular yuqorida aytib o'tilganidan farqi shuki birinchisi momaqaldiroqli bulutlardan hosil boMsa, bunisi butunlay bulutsiz ochiq havoda ham paydo boMadi va butunlay mustaqil pastdan tepaga qarab harakatlana boshlaydi. Ularning so‘rib ko‘tarib ketayotgan narsasining turiga qarab changli, qum li, olovli va qorli turlari boMadi.
Dovullar, bo‘ronlar va uyurma bo‘ronlar oqibatlarini tuga-
275
I

tishda quyidagi ishlar bajariladi: tabiiy ofat yuz bei^an rayonga olib boriladigan yo'llar va ko‘priklar tuzatiladi; undan keyin injenerlik qutqarish ishlari amalga oshiriladi bunda bosib qolgan va buzilib tushgan vayronalar orasidan jabrlanganlarni qutqazib oladi, yong‘inlarni o ‘chiradi, jabrlanganlarga suv, oziq-ovqat va kiyim-boshlar bilan ta’minlaydi. U ndan keyin buzilgan joylarni tartibga keltirish ortiqcha narsalardan tozalash, buzilgan joylar orasidagi yo'llar tiklanadi. Bo‘ronlar ta’siridan zararlangan binolar aniqlanadi. Bo‘ron keltirib chiqargan tepalar va boshqa qurilish konstruksiyalar bo‘laklaridan o ‘tadigan yo'llar tiklanadi. Turar joylar, korxonalar va suv bilan ta’minlash vositalari, skladlar va boshqa hayot faoliyati uchun zarur bo'lgan obyektlar tekshirilib, yaroqliligi aniqlanadi. Elektr ta ’minoti va aloqa vositalari tiklanadi, kom m unal — xo'jalik obyektlarining ishlash imkoniyati tiklanadi. Ishdan chiqqan va yiqilishi mumkin bo'lgan binolar buzib tashlanadi. Undan keyin kundalik hayot faoliyatini tiklashga qaratilgan ishlar bajariladi.

Bo'ronlarning qanday xili bo'lishidan qat’i nazar, ulardan asosan aholini, uy hayvonlarini va moddiy boyliklarni saqlab qolish qutqaruvchilarning va boshqa favqulodda hodisalar sohasida ishlovchilarning asosiy va bosh vazifasi hisoblanadi. Aholini bu kabi tabiiy ofatlardan saqlashning asosiy imkoniyati ularni bu xavfdan xabardor qilish va imkon boricha ulami xavfsiz oldindan tayyorlangan joylarga yuborish, mustahkam qurilgan podval va yerto'lalarda saqlanish kerakligini oldindan tayinlash kerak bo'ladi. B o'ronlar bo'lishini oldindan aytib berish hozirgi zamon obi-havo xizmati xodimlarining qo'lidan keladi. Buning uchun yerning sun’iy yo'ldoshlari orqali olingan ma’lumotlar ham bularning aniq ishlash im koniyatini beradi.