Hayot faoliyati

XIII. 5. Sanoat korxonalarini suv bilan ta’minlash va kanalizatsiya tizimlari
Sanoat korxonalarini suv bilan ta ’minlash uni faqatgina ichimlik suv bilangina em as, balki sanoat maqsadlari uchun, shuningdek, yongMnga qarshi kurash vositasi sifatida ham qarash kerak.

248

Shuning uchun sanoat korxonalarida ishlatiladigan suvning

sifatini	belgilash,	ichimlik va xo'jalik ehtiyojlari uchun ayrim
yaxshi	tozalangan	sifatli suvlarni	ishlatish,	sanoat	maqsadlari
uchun	va yong‘inga qarshi kurash		vositasi	sifatida	birlamchi

ishlatilgandan keyin, ya’ni ichimlik va xo‘jalik maqsadida qo'llanilgan suvni qayta tozalagandan keyingi suvlar—texnik suv sifatida ishlatilishi mumkin. Bunda biz, birinchidan, hozirgi zamonda tanqisligi sezilaboshlagan chuchuk suvni tejasak,

ikkinchidan,	oqava		suvlarini	suv havzalariga		tashlab	ulami
ifloslantirmaslik,		shu bilan		tabiat	tozaligini	saqlab	qolish
imkoniyatiga ega bo‘lamiz.
Demak,	har	bir	sanoat	korxonasi	uchun	suv manbalarini

tanlash va ularni suvni ifloslanishiga yo‘l qo‘ymaslik asosida chiqarilgan hujjatlarga asoslanib, foydalaniladi. Bunda asosan sanitariya qoida va m e’yorlari bo'yicha berilgan sifat ko'rsatgichlari va suv tarkibidagi zararli moddalarning chegara miqdorlari belgilangan bo'ladi.
Suv havzalaridan olingan suvlar albatta toza bo'ladi va shuning

uchun

ehtiyoj

sifatida

foydalanish

m um kin.

Har

bir

sanoat

korxonasi uchun

zarur

bo'lgan

suv

miqdori,

uning texnologiyasi

va ishlab chiqarish quwatiga bog'liq bo'ladi.

M e’yoriy

hujjatlarda xo'jalik maqsadlari

va

ichimlik

suvlari

sifatida ishlatiladigan suv me’yorlari keltirilgan.

Bu

m e’yorlar issiq

sexlar

uchun

har

bir

ishchi uchun

bir sm enada

45 1,

issiq

bo'lmagan

sexlarda

25

1 qilib

belgilangan.

A m m o

bu

miqdorlar

doimiy

bo'lm ay

o'zgaruvchan

bo'ladi

va

koeffitsiyentlar

bilan

beriladi.

Sanoat

korxonalarining yordamchi

xonalarida

suv sarfi dush

xonalarida

har

bir setka

uchun 500 I/soat, yuvinish kranlarida

180—200

1/soat

qilib

belgilangan.

U m um an

sanoat

korxonalari

uchun bir sekundda ichimlik suvlari va xo'jalik maqsadlarida ishlatiladigan suv miqdorini quyidagi formula asosida aniqlanadi:

• 
  = ZwiP,
  

bunda, к — har	bir	suv ishlatish vositasining o'rtacha quwati 1/s;
n — umumiy	suv	ishlatish vositalari soni;		P —	suv	ishlatish
vositalrining ishlash		koeffitsiyenti,	uni kran	va	dush	setkalari

uchun P =1 qabul qilinadi.

249

42-rasm. Suv bilan ta’minlash tizimining umumiy ko'rinishi.

Sanoat va xo‘jalik maqsadlarida ishlatib bo'lingan suvlarni kanalizatsiya tizim i orqali yig‘iladi. Kanalizatsiya umumiy ishlatilib bo'lingan suvlarni yig‘uvchi tormoqlarga, yer osti trubalari, kanallari, kuzatish quduqlari, nasos stansiyalari, bosimli yoki oqava kollektorlar, tozalash qurilmalari, zararsizlantirish va yig'ish qurilmalariga ega bo'ladi. Yig'ish qurilmalarida yig'ilgan tozalangan suv texnik maqsadlar va yong'inga qarshi kurash suvi sifatida ikkinchi m arta sanoat korxonasiga qaytariladi.
Sanoat korxonalarida foydalaniladigan kanalizatsiya tizimlari atrof-m uhitdan butunlay ajratilgan bo'lishi kerak. Kanalizatsiya quvirlaridan suvni yerga-tuproqqa o'tib shimilishiga mutlaqo ruxsat berilmaydi.
O 'zbekiston Respublikasi atrof-m uhitni muhofaza qilish qonuniga asosan sanoat korxonasidan oqib chiqadigan har qanday suv tozalanm asdan suv havzalariga qo'shib yuborilishi mutlaqo taqiqlanadi. U larni albatta zararli moddalardan va iflosliklardan tozalash talab qilinadi. Bu shartlarni bajarishda tozalashning kimyoviy, mexanik va biologik usullaridan foydalaniladi.
Tozalangan suv tarkibi va sifati, uni tozalash usullari va tozalash qurilmalari turlari QMQ 2. 04. 05 — 97 talablariga javob berishi kerak.

XIII. 6. Yordamchi bino va yordamchi xonalar
Sanoat korxonalarining yordamchi bino va yordamchi xonalari tarkibiga quyidagilarni kiritish mumkin: sanitar-maishiy

250

xonalari; umumiy ovqatlanish joylari; sog‘liqni saqlash boMimlari; maishiy xizmat qilish, konstruktorlik xizmatlari; o ‘quv xonalari (agar kechki yoshlar bilim yurtlari bo‘lsa); jam oat tashkilotlari joylashgan joylar va boshqalar.
Bularni m e’yoriy hujjatlarga asoslangan holda sanoat korxonasi yoniga qurilgan binolarda tashkil qilish tavsiya qilinadi.
Yordamchi bino va xonalarni sanoat korxonalari asosiy binolari tarkibiga kiritish ham mumkin. Lekin bu hollarda sanitar-maishiy va boshqa xonalam ing holatiga sanoat zararliklari ta’sirida sanitar-gigienik sharoitni yomonlashtirishni oldini olgan taqdirdagina ruxsat etiladi. Bunday xonalar odatda tozalikka e’tibor berilib, yaxshi jihozlangan, devor, shift, pol kabi qurilish yechimlari yaxshilab pardozlangan va qoniqarli holatda saqlash imkoniyatini berishi kerak.
H ar qanday yordamchi bino eng kamida ikkita yongMn vaqtida odamlarni chiqarib yuborish imkoniyatini beradigan eshik yoki darvoza bilan jihozlangan boMishi va bu vositalar iloji boricha qarama-qarshi tom onga o'rnatilishi kerak. Yordamchi xonalarning ichki hajm birliklarini belgilaganda quyidagi m a’lumotlarga asoslaniladi. H ar bir qavatning balandligi uning yuzasi 300 m 2 gacha boMsa, 3,3 m dan kam boMmasligi kerak. Shu qavatda joylashtirilgan xona balandligi 2,4 m dan kam boMmasligi kerak.

Agar shu qavatga ovqatlanish, yigMlish zallari joylashtirilib maydoni 300 m2 gacha, um um iy qavatning 60% qismidan ko'progMni egallasa, uning balandligi 3,6—4,2 m qilib belgilanadi.

Ayrim xonalaming balandligi ularda bajariladigan ish turiga binoan belgilanadi. Masalan, m a’muriyat xonalari boshqaruvchi shaxslar uchun belgilangan xonalar, jamoat ishlarini bajaruvchilar uchun, fizkultura mashqlarini bajarish, o'qish, o'qitish, xavfsizlik texnikasi xonasi, sexda ish boshqaruvchilar uchun xonalar va boshqalar. Bu xonalarning um um iy balandligi 3 m atrofida va maydonlari m a’muriy xonalarda har bir ishlovchi uchun 4 m2, chizmakashlik ishlarini bajaruvchilar uchun 6 m 2 miqdorda belgilanadi.
M a’muriy binolarning qurilishiga qo‘yiladigan talablar ulami zavod hududinirig chekkarogMda bir necha qavatli qilib qurish imkoniyatini beradi. Agar bunday imkoniyat boMmasa, sexlar yonida bo‘sh qolgan maydonlarga qurish mumkin.
M a’muriy binolarga kunning yorug' vaqtlarida tabiiy yorugMikning iloji boricha ko‘proq vaqt ta’m inlanishini ko‘zda

251

tutish kerak. Chunki bu binolarda joylashtirilgan dam olish, tibbiyot xizmati ko'rsatish, ayollar uchun bola emizish, o ‘quv va maishiy dam olish xonalari joylashtirilgan bo'ladi.

Sanitar-m aishiy xonalar qatoriga garderoblar, dush xonalari, hojatxonalar, yuvinish xonalari, ish kiyimlarini zararsizlantirish, ish kiyimlarini quritib, changdan tozalash, ayollar shaxsiy gigienasi uchun m o ‘ljallangan xonalar, shuningdek, ayollarga bola emizish
uchun mo'ljallangan xonalar kiradi. Shuningdek, sanoat korxonasi hududida m ehnat qilayotganlar uchun qish kunlari isinish xonalari tashkil etiladi. Bu xonalar sanoat korxonasi yoniga joylashtirilgan yordamchi binolarda bo‘lsa ham, albatta isitilishi, agar ayrim joylashgan binoda bo'lsa, asosiy ish joyiga o ‘tish yo‘llari bilan ta ’minlangan va bu o'tish joylari isitiladigan bo'lishi kerak.

M aishiy xonalar, albatta tabiiy yorug'lik yordamida yoritilishi va o'tish joylarida tabiiy yorug‘lik tushishi ta’minlanishi va um um an tabiiy va sun’iy shamollatish vositalariga ega bo'lishi kerak.

G arderob xonalarda, hojatxonalarda, shuningdek, dush va yuvinish xonalarida suv bilan yuvib tozalash imkoniyatini beradigan plitkalar yotqizilgan pol bo'lishi tavsiya etiladi. Ayollar shaxsiy gigiena xonalari ham shunday qilingani m a’qul. Ularni rangli yoki ochiq rangli plitkalar bilan jihozlash yaxshi natija beradi. Devorlar 1,8 m balandlikda oq rangli plitkalar bilan jihozlash, ularni suv bilan (shuningdek, issiq suv bilan ham) yuvib tozalash imkoniyatini beradi. Shiftlarni yog'och materiallar, ba’zi hollarda plastmassa materiallar bilan jihozlanadi. Bu esa shiftdan suv tomchilari tom ishini oldini oladi. Shiftlar, odatda, moyli bo'yoqlar bilan ochiq rang beradigan qilib bo'yaladi.
Ish va uy kiyimlarini saqlash uchun garderoblar, hojatxonalar, yuvinish va dush xonalari erkak va ayollar uchun ayrim holatda tashkil etiladi.
G arderoblar asosan ish kiyimlari, uy kiyimlari, kishilik va
maxsus kiyim -boshlar uchun mo'ljallanadi. Garderoblarda kiyimlar yopiq holatda (qo'llash asosida) yoki ochiq holatda, ya’ni kiyinilar maxsus ilgichlar yordamida osib qo'yilgan holda saqlanishi m um kin.
G arderoblar hamma sanoat korxonalarida o'z-o'ziga xizmat ko'rsatish tartibi joriy qilingan.
H ar xil kiyimlarni saqlash uchun turlicha shkaflar tashkil qilingan. Bunda asosan har tom onlam a berk, faqat oldi tomoni,

252

yoki butunlay ochiq, yoki qulfsiz eshikchali, yoki qulfli eshikchalar o'rnatilgan boMishi mumkin. Bunday shkaflarning bo'yi 165 sm, chuqurligi 30 sm va eni 25—40 sm atrofida tashkil etish tavsiya etiladi.
Bunday shkaflarning soni ishchilar soniga teng boMishi kerak. Agar yopilmaydigan uzun, boMinmagan garderoblar tashkil qilingan boMsa, bunda ularga ilinishi kerak boMgan ish kiyimlar soniga qarab belgilanadi. Bunda har bir m etr masofaga 6—8 ilgich joylashadi deb hisoblanadi.
Dush xonalari garderoblar joylashgan joyga yonm a-yon joylashtirish kerak. Dush xonalarini tashqi devorga taqab qurishga ruxsat berilmaydi. Ochiq dush xonalari 0,9 x 0,9 m, bekiladiganlari esa 1,8 x 0,9 m boMishi kerak. Dush xonalari dush setkalari va sovun qo'yish tokchalari, suv ta’sir qilmaydigan pardalar bilan ta’minlanadi. Dush xonalari oldida maxsus kiyim almashtirish joylari tashkil qilish kerak.
Hojatxonalar boshqa sanitar-m aishiy xonalardan farqli oMaroq, sex joylashgan binoning o ‘zida jovlashtirishga ruxsat etiladi.
Ular ish joylaridan 75 m dan uzoq boMmasligi kerak. Agar hojatxona sanoat korxonasi hududida joylashgan boMsa, um um iy ish joylaridan 150 m dan uzoq boMmasligi kerak. Agar sanoat korxonasi ko‘p qavatli binolardan tashkil topgan boMsa, hojatxonalar har qavatda boMishi kerak. Hojatxonalardagi xonalar soni ishchilar soniga qarab belgilanadi. Bunda 15 ishchiga bir xona tartibida joylashtiriladi.
Yuvinish xonalarini kishilik kiyim garderoblari joylashgan xonalarga yondash qilib ta ’minlash kerak. Umuman ba’zi bir bajariladigan ishlarning tavsifiga qarab, yuvinish joylarini ish joylari yaqinida tashkil etishga ruxsat etiladi.

Umumiy yuvinish joylariga o ‘rnatilgan kranlar soni ishchilar soniga qarab, ya’ni erkaklar uchun 3—15 kishiga, ayollar uchun 3— 12 kishiga bir kran hisobida ta’minlanadi.

9