Hayot faoliyati

XII. 7. Yo‘riqnomalar o ‘tKazish va ishcbilarni xavfsiz ishlash usullariga o‘rgatish
Y uqori malakali mutaxassislar tayyorlash va sanoat korxonalarida kasb kasalliklari va jarohatlanishga olib keladigan

236

omillarni butunlay yo'qotish sanoat korxonalari rahbarlari oldiga qo‘yilgan asosiy vazifa hisoblanadi.
Hozirgi zamon fan va texnikasining o‘sishi, yangidan-yangi texnologiya va mashina-mexanizmlarning joroy etilishi, ishlab chiqarishda ishlayotgan har bir xodim ning yuqori malakali, texnika qonunlarini tushunadigan va unga amal qiladigan boiishlarini taqozo qiladi. Hozirgi vaqtda ishchilar xavfsizligini ta ’m inlash borasida qanchadan-qancha tavsiyanomalar, qoida va m e’yorlar ishlab chiqilgan bo'lishiga qaram asdan, sanoat korxonalarida baxtsiz hodisalaming butunlay yo‘qolib ketishini ta’minlovchi sha-roit mavjud emas.

Bundan tashqari sanoat korxonalarining xilma-xilligi, hattoki m a’lum bir korxonada ish sharoiti bir-biriga o'xshash ikkita sexni topish amri mahol ekanligi, um um iy sanoat korxonalari xavf­ sizligini ta’minlovchi, tartibga solingan qoida ishlab chiqarish mumkin emas. Shuning uchun ham har bir sanoat korxonasi o ‘zi uchun m ehnatni muhofaza qilish va mehnat xavfsizligini ta’minlashga qaratilgan yo‘riqnom alar tizimini tashkil qilingan va bu tizimlar ishchilarning xavfsizligini ta ’minlovchi ish usullarini o'rgatish bilan ishchining m ehnat xavfsizligini saqlash chora-tadbirlarini ham o ‘z ichiga oladi.

Yo'riqnom alar asosan, to‘rt guruhga bo‘linadi: 1) kirish yo‘riqnomasi; 2) ish joyidagi yo‘riqnoma; 3) vaqti-vaqti bilan o'tkaziladigan yo‘riqnoma va 4) rejadan tashqari yo‘riqnoma.

Sanoat korxonalarining hammasida ish toifasi va xavflilik dara ­ jasi qanday bo'lishiga qaramay, barcha ishchi va xizmatchilar ish­ lash davri, mutaxassisligi va malakasidan qat’i nazar, yo'riqnom adan o'tishlari shart.

Kirish yo‘riqnomasi. Ishga yangi kirayotganlar uchun o‘tkaziladi. Bu yo'riqnomaning asosiy maqsadi ishga kirayotgan ki-shiga m ehnatni muhofaza qilish, xavfsizlik texnikasi va sanoat sani-tariyasi to ‘g‘risida m a’lumot berish, uni sanoat korxonasi m ay-donlari va sexlaridagi tartib-qoidalardan xabardor qilishdir. Kirish yo‘riqnomasi yaxshi jihozlangan va ko‘rgazmali qurollar o‘rnatilgan mehnatni muhofaza qilish kabinetida, xavfsizlik texnikasi m uhan ­ disi tom onidan o'tkaziladi.
Kirish yo‘riqnomasi vaqtida ishga kirayotgan ishchi quyidagi holatlar bilan tanishtirilishi shart: O'zbekiston Respublikasida mehnatni muhofaza qilish qonuniyatlari asoslari, sanoat korxona-sida yo‘lga qo‘yilgan ichki tartib qoidalari, sanoat korxonaii may-donida va sexlarida o‘zini tutish qoidalari, sanoat korxonasidagi

237

xavfsizlik texnikasining um um iy talablari, ish joyini tashkil qilish, ishchiga topshirilgan m ashina va mexanizmlarni saranjom va ozoda saqlash qoidalari, maxsus ish sharoiti tashkil etilgan ayrim sex va bo‘limlar bilan tanishtirish, baxtsiz hodisalarni oldini olish qoi-dalarini tushuntirish, bunda asosiy diqqat-e’tiborni har xil erituv-chilar, kislotalar, yengil alangalanuvchi suyuqliklar, siqilgan havo, elektr toki xavfi mavjud bo'lgan sexlarga qaratish kerak.

M ehnatni muxhofaza qilish, xavfsizlik texnikasi va sanoat sani-tariyasi qoida, m e’yor va yo'riqnomalarining buzilishi natijasida vu­ judga kelgan baxtsiz hodisalar haqida ma’lumotlar berilishi kerak. Baxtsiz hodisa ro‘y beiganda o‘zini qanday tutish haqida tushuncha beriladi, alkogolli ichimliklar baxtsiz hodisaga olib kelishi haqida ay-tib o'tilishi shart. Maxsus kiyim bosh, maxsus oyoq kiyimi va shaxsiy muhofaza vositalaridan foydalanish qoidalari, sanitar-gigiena'sharoit-lariga e ’tibor berish, sanitariya maishiy xonalardan foydalanish tartibi, baxtsiz hodisaga uchragan kishiga tibbiyot xodimi kelgunda qadar yordam ko'rsatish usullari haqida m a’lumot beriladi.
Ish joyidagi yo'riqnoma. Ishga yangi kirgan, bir ishdan ik-kinchi ishga o‘tkazilgan, bir mashinadan ikkinchi mashinaga, bir uchastkadan ikkinchi uchastkaga o‘tkazilgan, garchi vaqtincha bo‘lsa-da, ish joyidagi yo'riqnom adan o‘tkazilishi shart.

Ish joyidagi yo'riqnom ada quyidagilar tushuntirilishi kerak: ishchining doimiy ishlash joyi, sexdagi texnologik jarayon va xavfli uchastkalar, ishchining doim iy ishlashi zarur bo'lgan mashinaning yoki stanokning tuzilishi, mashinaning xavfli joylari, muhofaza qurilmalari va boshqa saqlovchi vositalar, ularning vazifasi hamda ulardan foydalanish qoidalari. Ishga tayyorlanish qoidalari, stanokning sozlanganligini tekshirish, yurgizish-o‘chirish as-boblarining ishlashi, stanokning yerga ulanganligi, yordamchi va asosiy qurollarning mavjudligi. Shaxsiy muhofaza aslahalarining vazifalari va ulardan foydalanish qoidalari, ish kiyimlari, maxsus kiyimlar, oyoq kiyimlari va bosh kiyimlarga qo‘yiladigan talablar.

Ish joyini tashkil qilish, bunda material va tayyor mahsulot-larni joylashtirish, ish joylarining iflos va keraksiz narsalar bilan to'lib ketishiga yo‘l qo'ym aslik, yo'llar, o‘tish joylari va ish joylarini to'sib qo‘ymaslik.
Transport vositalari, ko'tarish kranlari va mexanizmlarni ish-latish qoidalari va boshqa yordamchi vositalardan foydalanish tar-tiblari.
Baxtsiz hodisalar kelib chiqishi mumkin bo'lgan ish usullarini qo'llashni taqiqlash va kasb kasalliklariga olib kelishi mumkin

238

bo'lgan sanoat zararli moddalari haqida tushuncha berish va ular-dan saqlanish usullarini ko'rsatish.
Yo‘riqnoma o‘tkazayotganda aw alo, odatdagi ish sharoitida ishchi o‘zini qanday tutishi kerakligi haqida m a’lum ot beriladi. Le-kin sanoat korxonalarida ba’zi bir favqulodda holatlar ham yuz berib qolishi mumkin. Masalan, avariya, yong'in va boshqa hol-larda ishchi o‘zini qanday tutishi, tez harakat qilishi muhim ahamiyatga ega. Shuning uchun m ana shunday holatlarda qanday harakat qilish kerakligi haqida ham m a’lumot berilishi kerak. Ish joyidagi yo'riqnomani master yoki brigadir o'tkazadi.
Vaqti-vaqti bilan o‘tkaziIadigan yo‘riqnoma. Bu yo'riqnom ani o'tkazish vaqtini fabrika, zavod kasaba uyushmasi qo‘m italari bilan kelishgan holda, sanoat korxonasining rahbari belgilaydi. Bu yo‘riqnomaning mazmuni ish joyidagi yo‘riqnoma m azm uni bilan bir xil. Yo‘riqnomaning kirish yo'riqnomasi singari ish staji, malakasi, razryadidan qat’i nazar, hamma ishchilar o ‘tkazilishi shart.
Rejadan tashqari yo‘riqnoma. Bu yo'riqnom a texnologik jarayonning o‘zgarishi, yangi mashina va stanoklar kiritilishi va yangi materiallardan foydalanish natijasida ish sharoitining o'zgarishi munosabati bilan ishchilarning m ehnat xavfsizligini saqlash borasida bilimlari yetishmagan hollarda o‘tkazilishi m um ­ kin.
Bundan tashqari, bu yo‘riqnom a ba’zi bir ishchilar tom onidan xavfli ish usullaridan foydalanilsa, mehnat intizomi yoki xavfsizlik texnikasi qoidalari buzilsa yoki ishchi ishlayotgan joyidan biror bir sabab bilan (masalan, kasallik, ta ’til) uzilish ro‘y bersa, shuningdek, ish joylarida kasb kasalliklari va baxtsiz hodisalar yuz bersa shunday yo'riqnom a o'tkazilishi mumkin. O'xshash korxonada avariya sa-babli baxtsiz hodisa ro‘y berganligi haqida xabar eshitilgandan keyin ham rejadan tashqari yo‘riqnom a o ‘tkaziladi.
Kundalik yo‘riqnoma. Kundalik ruxsatnoma bilan bajarilgdigan xavfli ishlar uchun ish boshlashdan oldin o ‘tkaziladi. Bu yo’riqnoma o ‘tkazilganligi haqidagi m a’lumot kundalik ruxsat-nomaga yozib qo'yiladi.

> XII. 8. Mehnatni muhofaza qilish kabineti

Sanoat korxonalarida m ehnatni muhofaza qilish masalalarini targ‘ibot qilish va xavfsizlik texnikasi yo‘riqnomalaridan )‘tkazish maqsadida mehnatni muhofaza qilish kabineti tashkil qilinadi. Bu

239

kabinetlarning hajmi mashinasozlik sanoatida ushbu korxonada m ehnat qilayotgan ishchilar soniga qarab belgilanadi.

M ehnatni muhofaza qilish kabinetlaridan quyidagi hollarda foydalaniladi:
Ishga yangi kirayotgan ishchi va xizmatchilami xavfsizlik tex­ nikasi va sanoat sanitariyasi bo'yicha yo‘riqnomalardan o‘tkazish, shuningdek, bu yerda kasb-hunar kollejlari va akademik litseylari talabalarini ishlab chiqarish amaliyoti vaqtida kirish yo‘riqnom asidan o‘tkazish.
Xavfsizlik texnikasi bo'yicha maxsus bilim talab qiladigan ish-larda m ehnat qilayotgan ishchilar bilan suhbatlar o'tkazish, korxona bosh muhandisi tom onidan tasdiqlangan dastur bo'yicha m uhandis-texnik xodimlar va kasaba uyushmasi faollari bilan m ehnatni muhofaza qilish masalalarida seminarlar o'tkazish.

M ehnatni muhofaza qilish haqidagi kinofilmlar namoyish qil­ ish, suhbatlar o'tkazish va m a’ruzalar uyushtirish.

Sanoatda jarohatlanish va kasb kasalliklarini kamaytirish soha-sidagi korxona yutuqlarini va turdosh korxonalar yutuqlarini ko'rsatuvchi vistavkalar tashkil qilish.

M ashinasozlik sanoatida mehnatni muhofaza qilish ishlarini yaxshilashi mumkin bo'lgan, ishlab chiqarishning yangi usullari, yangi materiallar, ishlab chiqarish jarayonlari fan va texnikaning yutuqlarini targ'ib qilish.

M ehnatni muhofaza qilish kabineti yangi zamonaviy modellar bilan jihozlanishi, ko'rgazmali qurollar (plakatlar, sxemalar, maket-lar, natural eksponatlar, diafllmlar) bilan ta’minlanishi ishchi va xizm atchilam i kirish yo‘riqnomasidan o'tkazish va muhandis-texnik xodim lar bilan sem inar o ‘tkazishga kerak bo‘ladigan uslubiy
ko'rgazm alar, shuningdek, mehnatni muhofaza qilish m a’lum otnom alari va targ‘ibotning texnik vositalari (kinoproektor, diaproektor, epidioskoz, filmoskoz va boshqalar) bilan jihozlanishi, o ‘qish -o‘rgatish qurollari bo‘lishi kerak.
M ehnatni muhofaza qilish kabinetdagi ko‘rgazmali qurollar sanoat korxonasining ishlab chiqarish xususiyati va unda mehnat qilayotgan ishchilar soniga, shuningdek, kelajakda rivojlanish re-jasiga bog‘liq. Har qanday holda ham mehnatni muhofaza qilish kabinetida quyidagi bo‘limlar bo'lishi shart:
— umumiy bo'lim, bu bo'lim mehnatni muhofaza qilishning ham m a ishlovchilar uchun taalluqli bo'lgan asoslaridan tashkil topadi. Bu bo'limga m ehnatni muhofaza qilish qonunlari, mehnat gigienasi va ishlab chiqarish sanitariyasi, sanoat korxonalarini

240

shamollatish, sanoat korxonalarini yoritish masalalari, shovqin va tit-rashdan saqlanish, shaxsiy muhofaza vositalari, texnika xavfsizligini asosiy vositalari, elektr xavfsizligi, yong'in xavfsizligi;
— maxsus bo'lim , bunda xavfsizlik texnikasi va ish sharoitini sog'lomlashtirishning asosiy ishlab chiqarish jarayonlari. bo'yicha aks ettirilishi, masalan, metallarga qirqib ishlov berish, metallarga bosim bilan ishlov berish, elektr va gaz bilan payvandlash, sanoatda xavfsiz ish olib borish nazorati obyektlarini ishlatish va boshqalar.
Kabinet ish rejalarini va eksponatlar tarkibini korxona bosh muhandisi tasdiqlashi kerak.

241