Hayot faoliyati

Ba’zi bir changlaming yo‘I qo'yiladigan oxirgi darajasi

		4-jadval
Moddalarning nomi	YQOD	Xavflilik
Alyuminiy va uning qotishmalari	m g/m 3	sinfi
(alyuminiyga hisob qilganda)	2	4
Alyuminiyning dezintegratsiya
ko'rinishdagi oksidi
(glinazem, elektrokomnd, monokorund
bo'Iishiga qaramay)	4	4
Kremniy saqlovchi changlar:
a) kristall kremniy (II) oksid,
kvars, kristobalit, tridimit,
changda ular 70% dan yuqori	1	3
b) tumansimon aerozolli ko'rinishdagi
am orf kremniy (II) oksidi,
changda u 70% dan yuqori bo'lganda	1	3
d) tumansimon aerozolli ko'rinishdagi
am orf kremniy (II) oksidining
marganets oksidlari bilan aralashmasi,
ularning har biri 10% dan ortiq	1	3

5. 
   kristall kremniy (II) oksid changda 1 0 dan 70% gacha bo'lganda (granit, shamot, slyuda xomashyo, ko'm ir, tog'
   

jinsining changi va boshqalar

2

4

4. 
   kristall kremniy (II) oksid changda 2 dan 10% gacha bo'lganda (yonadigan slanetslar, ko'mir, tog' jinsi, tuproq
   

changlari va boshqalar)	4	4
O'simlik va hayvon mahsulotlarining
changi: 10% dan ortiq krem niy (II)
oksid aralashganda (kanop, paxta,
zig'ir poyasi, jun, momiq va boshqalar)	2	4
2 dan 10%.gacha kremniy (II) oksidi
Aralashsa	4	4

45

Changning hosil boMishi va tarqalishiga qarshi kurashda texnologik chora-tadbirlar eng samarali boMadi. Bunda qoMda bajariladigan ishlar avtomatik usullarga o‘tkaziladi, jihozlarning zich yopilganligi oshiriladi, m a’lum masofadan turib boshqarish tizim i joriy etiladi.
M ashinasozlik sanoatida quymalarni qum oqimi bilan tozalashni suv sochmasi bilan aralashtirish yoki suv bilan tozalashga alm ashtirish, kislotalar yordam ida tozalash silikoz xavfini butunlay yo'qotadi. O 'tga chidamli mahsulotlar sanoatida kvars va dinas ashyolarini magneziyga almashtirish tufayli silikozning yuzaga kelish imkoniyati kamayadi. Ba’zi bir ishlab chiqarishlarda poroshoklar o'm iga m ahsulotlarni donalar va pasta shaklida ishlab chiqarish chang ajralish jarayonlarini keskin kamaytiradi yoki butunlay yo'qotadi.
Shaxsiy muhofaza qurollari—respiratorlar, toza havo yuborib turiladigan maxsus shlemlar va skafandrlar texnologik va boshqa tavsifdagi eng asosiy um um iy choralar bilan ish xonasidagi havoning changliligini pasaytirish imkoni bo'lmagan hollarda qoMlaniladi. «Lepestok» respiratori (4-rasm) keng tarqalgan bo'lib, bunda nafas olinadigan havo maxsus sun’iy toladan to'qilgan (FPP) qatlam i orqali filtrlanadi. U juda samarali bo'lib (respiratorda ishlatilgan gazmol turiga qarab 98 dan 99,9%), nafas olishga deyarli qarshilik qilmaydi (2—3 mm suv ustuni), yengil va foydalanishga qulay.

Boshqa respiratorlarda filtr orqali faqat nafasga olinadigan havo o'tadi, chiqarilgan nafas maxsus klapan orqali chiqadi. Shunday respiratorlardan eng yaxshisi «Astra-2» (4-rasm), unda ham filtrlovchi gazmol sifatida FPP xizmat qiladi. Ba’zi bir ishlarda

46

masalan, qum oqimi bilan tozalashda, shlyomlarskafandrlar yoki kostyumlar qo‘llanilib ishchilarning nafas olish zonalariga toza havo yuborib turiladi. Toza havo maxsus shlanglar orqali shlyom tagiga yuboriladi, shlanglar belga bogManadi va berilgan havoni miqdorini boshqarish uchun klapanga ega bo'ladi.

4-rasm. Respirator turlari.

II.8. Atmosfera havosi tarkibidagi chang miqdorini aniqlash
Sanoat ishlab chiqarishi zonalaridagi havo tarkibidagi chang miqdorini aniqlash muhim ahamiyatga egadir. Ishlab chiqarish jarayoni bilan tanishishda chang manbalarini va chang hosil boMish sabablarini belgilash, m a’lum hajmdagi havoda boMgan changning sifat tarkibi va uning miqdorini hisobga olgan holda gigienik baho berilishi zarur. Buning asosida chang omilining ahamiyati baholanadi, zarur boMganda ishchilarning salomatligi haqidagi m a’lum otlar to ‘planadi va bu dalillar asosida changga qarshi kurash chora-tadbirlari belgilanadi.
Sanoat korxonasida mavjud boMgan chang omillarini o'rganish, texnologik jarayonni, jihozlarni, xomashyoni, uning tashilish va ishlanish ueullarini o'rganishdan boshlanadi. Shu bosqichdayoq, odatda, changning kimyoviy tarkibini belgilash m umkin. Biroq xomashyoga har xil usullar bilan ishlov berilganda ajralib chiqadigan chang, xomashyo changidan farq qilishi m umkin. Bunday holatlarda chang tarkibidagi salomatlik uchun zarari ko‘proq chang turlari masalan, krem niy (II) oksidini qo'shim cha aniqlash zarur boMadi.
Texnologiyani o‘rganishda xomashyo mexanik, term ik va boshqa ishlov berishning qaysi turiga uchrashini, ishlab chiqarish jarayonlarida aerozollar ajralishi mumkinligi va ularning tarkibi, shuningdek, oxirgi olingan m ahsulotning agregat holati qandayligi belgilanadi. Maydalash yoki tum ansim on aerozollar hosil boMadigan maydalash, charxlash, sayqal berish, silliqlash, tashish,

47

sochiladigan materiallarni tortish va joylash, metallar va boshqa detallardan bug'larning uchishi, ularning keyin tum anga aylanishi va chang zarralarining hosil bo'lishiga olib keladigan boshqa ishlar borligini aniqlash zarur. Texnologik jarayonning to‘xtalib-to‘xtalib borishiga va odatda havo muhitining ifloslanish imkoniyati ko‘ p bo'lgan qo‘l ishlarining borligiga alohida e’tibor berish kerak. Bunda yana changning havoda doimo yoki davriy qo‘shilishi aniqlanadi va shunga qarab turli ish joylaridangina emas, balki turli sm ena davrlarida ham havodan sinama olish planlashtiriladi. Ba’zida yilning turli vaqtida tahlil qilish zarurati tug‘iladi. Havoda chang miqdorining o'zgarish holatini tegishli davrlar muddati xronom etrik kuzatishlar yordam ida aniqlanadi.
Ish zonasidagi havo tarkibidagi chang miqdorini aniqlashda, havo sinamasi taxminan 1,5 m balandlikda (bu nafas olish zonasiga to ‘g‘ri keladi) ish joyiga bevosita yaqin joydan olinadi. Sex bo‘ylab changning tarqalishini baholash uchun neytral nuqtalar deb ataladigan, ya’ni chang hosil bo'ladigan yerdan m a’lum masofada (1-3-5 m va undan ortiq), shuningdek, o'tish yo'llaridagi havo m uhitidan sinama olinadi.
Ba’zida ishlatilayotgan tozalovchi qurilmaning yoki ular qayta jihozlangandan keyin samaradorligini aniqlash uchun havo sinamasi qurilma o'rnatishdan oldin va o'rnatilgandan keyin, ularning ishlamayotgan va ishlayotgan holatlarida olinadi. Havo sinamasini olish davridagi sharoitlar: ish joyidagi harorat, bajarilayotgan ish turi, havoning changligiga ta ’sir ko'rsatishi m um kin bo'lgan om illar (deraza va eshiklaming ochiq yoki yopiqligi, shamollatishning ishlayotgan yoki ishlamayotganligi va boshqalar): havo sinamasi olish vaqti va muddati, havoning so'rilish tezligi albatta yozib boriladi.
Havodagi chang m iqdorini aniqlashda havoning hajm birligida ( lm 3) changning og'irligi milligramlarda belgilanadi va uning dispersligiga har xil kattalikdagi chang zarrachalarining foiz nisbatiga ta ’rif beriladi.
Sanoat korxonasi havo muhitidagi chang miqdorini aniqlash asosan og'irlik usuli asosida olib boriladi. Bu usul changlangan havoning chang zarrachalarini ushlab qoladigan filtr orqali so'rilishiga asoslangan. Havo sinamasi olinguncha va olingandan keyin filtr og'irligini, shuningdek, so'rilgan havo miqdorini bilish bilan hajm birligidagi havoda bo'lgan chang miqdorini aniqlash m um kin.
Filtrlam i tayyorlashda ko'pincha perxlorvinil mato ishlatiladi

48

(AFA filtrlari, FPP matosidan ishlangan filtrlar). Bu m atolar havoni katta tezlik bilan o‘tkazishga imkon beradi (100 1/min gacha). Bundan tashqari, bu filtrlar kimyoviy zararli va yemiruvchi muhitga chidamli bo'lib, har qanday zarrachalam i yuqori samaradorlikda ushlab qoladi.
Tayyorgarlik ishlari laboratoriyada analitik torozilarda filtrlarni tortishdan, filtrlarning nomeri va og'irligini jurnalga yozishdan boshlanadi. Taxmin qilingan analizlar soniga qarab bir nechta ortig'i bilan tegishli sondagi filtrlar tayyorlanadi.
Korxonada sinashga havo olishdan oldin filtrlar maxsus chang patronlariga joylanadi, ularga rezina trubkaning bir uchi ulanib, ikkinchi uchi havoni harakatga keltiradigan va uning hajm ini o'lchaydigan asbobga (reometr) ega bo'lgan elektr aspiratoriga ulanadi. Agar tok manbayi bo'lm asa yoki portlash xavfi bo'lgan joylarda elektr aspiratori o'rniga AERA qo'llaniladi.
Elektr aspirator (5-rasm) havoni so'rib chiqaradigan ventilator, elektromotor va to'rtta reometrdan iborat. Reometrlardan ikkitasi 0 dan 20 1/min gacha darajalarga bo'lingan bo'lib, changni aniqlash uchun olinadigan havo sinamalarini olishga mo'ljallangan, boshqa ikkitasi 0 dan 1 1/min gacha darajali bo'lib, gazlar va bug'lar miqdorini aniqlash uchun olinadigan havo sinamalariga mo'ljallangan.
Patronlar filtri bilan rezina trubkalar orqali havo so'ruvchi reometr uchlariga ulanadi. Havo filtrdan o'tish tezligi belgilanib, masalan, 15 1/min, aspirator to'xtatiladi, patronlar havo sinamasi olinadigan zonaga joylashtiriladi va sinam a olishning boshlanishini sekundomer bilan belgilab, qaytadan aspirator ishga tushiriladi.
Havo sinamasini olishda patron gorizontal holatda nam una olish yeriga o'rnatilgan shtativga bog'lanadi, ba’zida esa patronni nafas olish zonasiga maksimal yaqinlashtirish uchun ishchining yelkasiga bog'lanadi. Sezilarli chang oqimi bo'lgan yerlarga, masalan, patron og'zi charx toshidan otilayotgan oqim qarshisiga o'rnatmaslik kerak, chunki yirik chang zarralarining tasodifan kirishi (odatdagi sharoitda ular havo oqim i bilan tortilmaydi) analiz natijalarini o'zgartirib yuborishi m um kin. Havoning changlanish darajasiga qarab, sinama olish m uddati 2—5 minutdan 20—30 m in gacha va undan ko'proq bo'lishi mumkin. Sinama olib bo'lingandan keyin aspirator to'xtatiladi va vaqt belgilanadi. F iltr chiqarib olinib laboratoriyaga keltiriladi, qaytadan tortiladi va havo tarkibidagi chang miqdori hisoblanadi.

49

5-rasm . Elektr aspiratori allonji bilan.

Filtrdan o ‘tkazilgan havo hajmini me’yoriy sharoitga keltirish uchun quyidagi formuladan foydalaniladi:
Vo = V x V/760 x 273 / 273 + t
bu yerda, Vo — m e’yoriy sharoitga keltirilgan havo hajmi; V — so'rilgan havo hajmi; V — sinama olish vaqtidagi barometrik bosim; 273 — mutlaq harorat; t — sinama olish vaqtidagi havoning harorati.
Amalda haroratga tuzatish kiritishning o‘zi odatda yetarli bo‘ladi, chunki bosimga tuzatish kiritish natijaning aniq bo‘lishiga juda kam ta’sir ko'rsatadi. Oddiylashtirilgan formula bilan hisob olib boriladi:
_ Vxm
° ~ 273 + t
Havo tarkibidagi chang miqdori quyidagicha aniqlanadi:
bunda, q[-changlangan Filtming og'irligi; q -toza filtming og'irligi; Vo—filtrdan o'tkazilgan havoning me’yor sharoitga keltirilgan hajmi mg larda olinadi.

50

II.9. Ishlab chiqarish havo muhitida zararli moddalarning yo'l qo‘ysa bo'ladigan zichlik miqdorlari
Texnologik jarayonlaming va ish zonasiga zaharli moddalarning tushishiga qarshi kurash vositalarining hozirgi ahvolida ishchilaming nafas olish zonasida zaharlam ing bo‘lmasligini talab etish, albatta m e’yoriy holat hisoblanadi, shunday natijaga erishish esa juda mushkul texnik vazifa bo'lib, uni ado etish katta moddiy xarajatlar bilan bog'liqdir. Shunga ko'ra m ehnat gigienasida yo'l qo'ysa bo'ladigan bezarar zichlik miqdorlarini asoslash zarurati vujudga keldi.
GOST 12.1.005-76 ning «Ish zonasi havosi» bo'lim ida bu zichlik miqdori quyidagicha belgilanadi. Ish zonasi havosida zararli moddalarning yo'l qo'yiladigan zichlik m iqdorlari- 8 soat davomidagi kundalik ishda (dam olish kunlaridan tashqari) yoki boshqacha davomlilikda, biroq haftasiga 40 soatdan oshm agan mehnat jarayonida, butun ish qobiliyati davomida ish jarayonida yoki hozirgi va kelgusi avlodlar hayotining, keyingi m uddatlarida zamonaviy tekshirish usullari bilan aniqlanadigan kasalliklar yoki sog'lik holatida chetlanishlar keltirib chiqara olmaydigan zichlik miqdoridir.

Ishlab chiqarish zaharlari yo'l qo'yiladigan oxirgi darajasi (YQOD) ni belgilashda: a) m oddalarning fizik-kimyoviy xossalari hisobga olinadi;

2. 
   tajriba tekshirish natijalaridan foydalaniladi; d) ishlab chiqarishdagi gigienik kuzatuvlar m a’lumotlariga, ishchilam ing sog'liq holati va kasallanishga doir materiallarga ham amal qilinadi.
   

Ishlab chiqarishga yangi kiritiladigan birikmalar uchun materiallarning dastlabki ikki gruppasidan va agar yangi texnologiyani ishlab chiqarish jarayonida laboratoriya-ishlab chiqarish uskunalarida olingan gigienik m a’Iumotlar bo'lsa, ulardan ham foydalaniladi. Bunday hollarda tavsiya etilgan YQOD gigienik kuzatuv m a’lumotlari, shuningdek, sanoat korxonalaridagi ishchilaming sog'liq holati va kasallanish m a’lumotlarini yig'ishga qadar, ilgari taklif etilgan YQOD m iqdorini aniqlash m aqsadida vaqtinchalik hisoblanadi. YQOD ni asoslashda m oddalarning taqribiy va tuzilish formulasi, m olekular massasi va nisbiy zichligi, erish va qaynash nuqtasi, turli m uhitlarda eruvchanligi, kimyoviy reaksiyaga kirishish xususiyati va zaharli xossalarning yuzaga chiqishiga ta ’sir qila oladigan va havodagi zaharning ta ’sir etadigan zichlik miqdorlari paydo bo'lishi im konini belgilaydigan q ator

boshqa ko'rsatgichlar hisobga olinadi. YQOD ni belgilashda havodagi moddaning kimyoviy yoki fizik usulda tekshirish majburiy hisoblanadi.

Ish xonasi havosidagi zararli moddalar YQOD ini belgilash maqsadida tajriba tadqiqotlari to'liq yoki qisqartirilgan hajmda bajarilishi mumkin. Oxirgi holda tavsiya etilgan YQOD ning taxm iniy miqdori hisoblash usuli yordamida olinishi mumkin.
Zaharli m oddalarning yo'l qo'ysa bo'ladigan zichlik miqdorlaridan ishlab chiqarishdagi sanitariya sharoitiga,
sog'lomlashtirish tadbirlarining, masalan, shamollatish samaradorligiga baho berishda, shuningdek, yangi sexlar va zavodlami loyihalashda am alda foydalaniladi. Zaharli moddalar YQO D ro'yxati tinim siz kengaymoqda. YQOD miqdorlari esa gigiena fani nazariya va amaliyotidan olingan m a’lumotlar bilan to'ldirilib, qaytadan ko'rib chiqilmoqda.
Ishlab chiqarish korxonalaridagi zaharli moddalarning YQOD ini belgilashda, shuningdek, ishlab chiqarish zaharlarining zaharlilik sinflariga qarab ham belgilanadi.

GOST 12.1.007-76 ga asosan zaharli m oddalar organizmga ta ’sir ko'rsatish darajasiga qarab 4 sinfga bo'linadi: o'ta xavfli, yuqori xavfli, o'rtacha xavfli va kam xavfli moddalar.