Hayot faoliyati

VII MAVZU. ZILZILALAR VA ULARDA HARAKATLANISH

TARTIBI. ZILZILA OQIBATLARIDAN

MUHOFAZALANISH USULLARI

Tabiiy ofatlar orasida eng ko‘p talofat olib keladigan hodisa

zilzila hisoblanadi. Chunki u o‘zi bilan boshqa turdagi halokatlar

va avariyalarni keltirib chiqarishi mumkin.

Zilzilalar qadimdan inson hayotiga xavf solib keluvchi tabiat

hodisasi hisoblangan. Bu hodisadan juda ko‘plab shahar va

qishloqlar vayronaga aylangan, insonlar nobud bo‘lgan. Kuchli

zilzilalarning doimiy takrorlanib turishi natijasida mumkin

bo‘lgan talofatlarni kamaytirish maqsadida turli xil choralar va

tadbirlar amalga oshirib kelingan.

Mutaxassislarning ta’kidlashicha dunyoda uchta seysmik

kamarlar mavjud bo‘lib, zilzilalarning asosiy qismi shu

hududlarda yuz beradi. Bular Tinch okeani, Atlantika okeani

osti tog‘laridagi, O‘rtayer dengizi-Osiyo seysmik kamarlari

hisoblanadi.

Markaziy Osiyo, shuningdek, O‘zbekiston O‘rtayer dengizi

– Osiyo seysmik kamarida joylashgan bo‘lib, bu kamarda dunyo

bo‘ylab yuz berayotgan zilzilalarning 15% to‘g‘ri keladi. 1

O‘rtayer dengizi – Osiyo seysmik kamari G‘arbda Atlantika

qirg‘oqlaridan boshlanib, O‘rtayer dengizi, Kavkaz, Markaziy

Osiyo mintaqalari orqali Janubi-sharqiy yo‘nalishida davom etib

Tinch okeani bilan tutashadi.

Markaziy Osiyoda yuz berayotgan zilzilalar qobiq zilzilalar

hisoblanib, ular 70 km gacha bo‘lgan chuqurliklarda yuz beradi.

Bu zilzilalar asosan gorizantal ko‘rinishga ega. Mintaqada yuz

berayotgan zilzilalarning kelib chiqishiga asosiy sabab Janubdan

Shimolga qarab harakat qilayotgan Hind plitasi bilan

Yevroosiyo plitalarining to‘qnashuvidir.2

Tarixga e’tibor berib qaralsa O‘rtayer dengizi – Osiyo

seysmik kamari yo‘nalishida joylashgan davlatlar va xalqlar

1ЎзР ФВВ «Сейсмик жараёнлар», Т -2007 й. 16- бет.

2Ўша манбада, 22- бет.

55

kuchli zilzilalar asoratidan aziyat chekib kelganlar. Plitalarning

surilishi natijasida yosh tog‘larning paydo bo‘lishi zilzilalarning

xavfli tus olishiga sabab ham bo‘lmoqda. O‘tgan 100 yil

davomida mintaqa mamlakatlarida yuz bergan 1887-yilning 28-

maydagi Verniy (Olma-ota), 1897-yil 5-sentabrdagi O‘ratepa,

1907-yil Hisor tizma tog‘ida yuz bergan Qoratog‘, 1911-yildagi

Sarez, 1911-yil 4-yanvardagi Kebin, 1929-yil 1-maydagi

Ashxabod, 1946-yildagi Chotqol va boshqa kuchli zilzilalar og‘ir

oqibatlarga olib kelganligi ma’lum.