Hayot faoliyati

VI MAVZU. MAJBURIY YOLG‘IZLIK HOLATIDA O‘ZINI

TUTISH QOIDALARI

Inson tabiatning qonunlari, injiqliklari bilan bog‘liq bo‘lgan

bir bo‘lagi bo‘lib,uning faoliyati atrof-muhitda yuzaga kelayotgan

o‘zgarishlarga bog‘liq holda amalga oshadi. O‘zining

betakror va mukammal mavjudot ekanligi tufayli inson tabiiy

muhitda o‘ziga sun’iy dunyo yaratib olgan va o‘z hayotining

asosiy qismini ana shu muhitda, tug‘ilganidan o‘ziga tanish

bo‘lgan narsa va vositalar orasida o‘tkazadi.

Sivilizatsiya yutuqlaridan foydalanib, inson ularga o‘rganib

qoladi va o‘zi tomonidan yaratiladigan har qanday narsa qarovsiz

qolsa, tabiiy muhitdagi bir uyum axlatga aylanib qolishini

unutib quyadi.

Inson tomonidan yaratilgan sun’iy dunyo tabiiy muhitdan

keskin farq qiladi. Odamlardan ajralib, ulardan yordam so‘rash

va maslahat olish imkoniyatidan mahrum bo‘lgan, tayyorlanmagan

inson tabiiy muhit bilan bir o‘zi yuzma-yuz qolganda

ekstremal vaziyatga tushib qoladi va uning hayoti va sog‘lig‘iga

xavf tug‘iladi.

Majburiy yolg‘izlik holati – o‘ta xavfli ekstremal vaziyat

bo‘lib, insonning tabiiy muhit bilan yuzma-yuz qolish holati

ko‘pincha to‘satdan va majburan sodir bo‘ladi.

Tabiiy muhitda majburiy yolg‘izlik holati qanday sabablarga

ko‘ra yuzaga kelishidan qat’iy nazar insonning sog‘lig‘i va

hayotiy faoliyatiga jiddiy ta’sir ko‘rsatadi, chunki inson kundalik

hayotda bizga yaxshi tanish bo‘lgan ma’lum bir qonunqoidalarga

o‘rganib qolgan va ular asosida yashaydi. Ammo

odamlardan ajralib qolgan yoki bir o‘zi yolg‘iz qolgan inson

tezkor va to‘g‘ri qarorlar qabul qilishi kerak, ya’ni tibbiy

yordam ko‘rsatish, boshpana qurish, qaror qabul qilish.

Bularning hammasi insonda o‘ziga ishonchsizlikka olib kelishi

mumkin, chunki maxsus bilim va ko‘nikmalar yetarli

bo‘lmaganida inson sarosimaga tushib bajarilishi zarur bo‘lgan

ishlar tartibi, ketma-ketligi va vaqtini taqsimlay olmasligi

41

mumkin. Hayot faoliyati xavfsizligi inson kundalik hayotida

uning ovqat, suv, kiyim, boshpana, axborotga bo‘lgan ehtiyojlari

bilan bir qatorda turib uni turli ko‘rinishdagi favqulodda

vaziyatlarda harakat qilishga tayyorlashni ko‘zda tutadi.

Insonning majburiy yolg‘izlik holatiga ruhiy va jismoniy

tayyorgarligi boshqa har qanday choralardan muhim. Chunki

Favqulodda vaziyatga tayyor bo‘lish o‘z hayotini saqlab qolish

demakdir. Majburiy yolg‘izlik holatida uzoq vaqt yashab qolish

uchun insonda turli sohalar bo‘yicha mustahkam bilim bo‘lishi

kerak. O‘zini qutqarish usullarini bilish nazariy va amaliyot

o‘zaro muvofiq qo‘llanganida foyda beradi. Ya’ni inson nafaqat

u yoki bu holatda nima qilish kerakligini, balki uni qanday

qilish kerakligini ham bilishi kerak.

Majburiy yolg‘izlik holatida bir kishi yoki bir guruh kishilar

qolishi mumkin. Asosiy maqsad tirik qolish bo‘lgan ekstremal

vaziyatlarda insonning o‘zini tutishi – o‘zining yashab qolishiga

ko‘mak berishidir. Faqat o‘zini saqlab qolishning biologik

qonuniyatlariga asoslangan holda harakatlanish to‘g‘ri emas,

chunki bunda ruhiy zo‘riqishlar va o‘ta qo‘zg‘aluvchanlik ortib

boradi. Tirik qolish istagi ongli, maqsadga yo‘naltirilgan

bo‘lishi, instinkt tomonidan emas, balki anglangan zaruriyat

tomonidan boshqarilishi kerak. Insonlardan ajralib tabiiy

muhitda bir o‘zi qolgan insonning o‘zini qanday tutishini

oldindan aytish qiyin. Bunda kishida tabiiy muhitda majburiy

yolg‘izlik holatida yashab qolish bilan bog‘liq muammolar

paydo bo‘ladi. Yashab qolish, deganda - favqulodda

vaziyatlarda hayot, sog‘lik va ishchanlik qobiliyatini saqlab

qolish tushuniladi.

Majburiy yolg‘izlikda hayot kechirish – bu bir yoki bir

necha kishilarning atrofdagi olam bilan aloqa qilmasdan hamda

oziq-ovqat zaxiralarisiz uzoq muddat yashashdir.

Majburiy yolg‘izlikda hayot kechirish – o‘ta xavfli ekstremal

va avariya holati bo‘lib, insonning tabiiy muhit bilan to‘satdan

hamda majburan ro‘para kelishi tufayli yuzaga keladi. Bunda

inson tashqi ko‘maksiz tabiat ne’matlaridan foydalangan holda

o‘zining oziq-ovqat, suv, boshpanaga bo‘lgan ehtiyojlarini

ta’minlashi kerak.

42

Majburiy yolg‘izlik holatiga inson cho‘l, o‘rmon yoki tog‘

sharoitida adashib qolganida, transport vositasi avariyaga

uchraganida va boshqa vaziyatlarda tushib qolishi mumkin.

Bunday holatda inson o‘zining hayoti va sog‘ligini saqlab qolish

uchun kuchli ruhiy va jismoniy sifatlarga, turli ob-havo

sharoitlarida harakat qilish ko‘nikmasiga ega bo‘lishi, o‘z qo‘l

ostida bo‘lgan yoki tabiiy muhitdan olish mumkin bo‘lgan

hamma narsani o‘ylab, tejab o‘z manfaatlari yo‘lida ishlatishi

kerak.

Insonning tabiiy muhitda yolg‘iz qolishi bir kishimi yoki

ko‘pchilikmi baribir unga jiddiy ta’sir ko‘rsatadi. Chunki aholi

yo‘q joyda hatto suv yoki oziq-ovqatga ehtiyoj kabi oddiy

muammolar ham hal etib bo‘lmaydigan vazifaga aylanadi.

Bunda inson hayoti nafaqat uning, moliyaviy holatiga, maxsus

bilim va ko‘nikmalariga, balki suv havzalari bor-yo‘qligi,

havoning harorati, quyosh radiatsiyasi, shamolning kuchi kabi

ko‘pdan ko‘p omillarga bog‘liq. Ammo asosiysi insonning

shunday vaziyatlarga qanday tayyorlanganligiga bog‘liq.

Majburiy yolg‘izlik holatida insonning asosiy vazifasi yashab

qolishdan iboratdir. Yashab qolish uchun inson faol, ongli

harakatlarni amalga oshirishi kerak. Har qanday majburiy

yolg‘izlik holati inson oldiga uning hayotini saqlab qolinishi

bog‘liq bo‘lgan quyidagi muammolarni qo‘yadi:

- qo‘rquv va stress holatini yengish;

- jarohatlanganda yoki zararlanganda o‘z-o‘ziga va o‘zaro

yordam ko‘rsatish;

- oziq-ovqat zaxiralari va zaruriy ashyolarni qutqarish;

- aloqa o‘rnatish yoki qutqarish uchun signal berish;

- vaqtinchalik boshpana qurish, oziq-ovqat va suv topish;

- odamlar orasiga yo‘l topish uchun makon va vaqtda

mo‘ljalni to‘g‘ri olish.

Ekstremal vaziyatda har qanday odam qat’iy va tezkor

yo‘naltirilgan harakatlarga qodir emas. 50-70% odamlar o‘zini

yo‘qotib qo‘yadi, xotirjam ko‘rinsalarda faol harakatlar qilishmaydi.

15-25 % odamlar ruhiy shok holatiga tushib qolishadi.

Bunda eng asosiysi yuzaga kelgan qo‘rquvni yengishdir,

chunki shu yo‘l bilan qat’iy harakat qilishga erishish mumkin.

43

Majburiy yolg‘izlik holatida qolishning asosiy sabablari

quyidagilar:

- tabiiy xususiyatli favqulodda vaziyatlar;

- ob-havoning keskin o‘zgarishi;

- sayohat vaqtida joyda mo‘ljalni ololmaslik;

- transport vositalari avariyalari (havo, suv, temiryo‘l,

avtomobil transporti;).

Tabiiy muhitda majburiy yolg‘izlik holatida qolgan insonga

havoning harorati, yog‘ingarchiliklar, havoning namligi, quyosh

radiatsiyasi, kasalliklar, jarohatlar, yovvoyi hayvonlar va

hashoratlar, charchoq, kuchli sovuq, issiq kabi omillar salbiy

ta’sir ko‘rsatadi.

Tabiiy muhitda majburiy yolg‘izlik holatida qolgan insonga

kuchli iroda, muhitga va sharoitga tezkor moslashuv,

chidamlilik, ruhiy tayyorgarlik, zaruriy ashyolarning mavjudligi

kabi omillar ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.

Cho‘l sharoitida majburiy yolg‘izlik holatida inson uchun

eng birinchi xavf suv havzalarining yo‘qligidir. Shuning uchun

bunday sharoitda inson mavjud suv zaxiralarini tejamkorlik

bilan ishlatishi zarur. Ikkinchi xavf sifatida cho‘lda to‘g‘ri

harakatlanishni tashkil qilishning qiyinligi, chunki yaqqol

ko‘rinib turgan mo‘ljalni topish qiyin. Uchinchi xavf sifatida

kunduzi o‘ta yuqori harorat va tunda havoning keskin sovib

ketishini ko‘rsatish mumkin. Har ikkala holat ham katta

muammo tug‘diradi. Shuning uchun ham cho‘l sharoitida

maxsus vositalar bo‘lmaganida tunda yulduzlar (qutb yulduzi),

kunduzi esa quyoshdan mo‘ljal sifatida foydalanish maqsadga

muvofiq hisoblanadi. Cho‘l sharoitida harakat qilishda kun

vaqti, dam olish intervallarini belgilab olish, harakat davomida

mavjud soya beruvchi jism va vositalardan maksimal foydalanish

kerak. Shuningdek, inson o‘zini ilon, chayon va boshqa cho‘l

jonzotlaridan saqlash chora – tadbirlarini ham ko‘rishi zarur.

Tog‘ sharoitida majburiy yolg‘izlik holatida inson birinchi

navbatda o‘zining harakatini cheklaydigan, charchatadigan

narsalardan xalos bo‘lishi, foydasiz harakatlarni kamaytirishi

zarur. Shundan so‘ng o‘zining kiyimlarini mavjud sharoitga

moslashtirib olishi kerak. Chunki tog‘ sharoitida kislorodning

44

kamligi, bosimning yuqoriligi insonni tez charchatadi va

terlashga moyillik tug‘diradi. Bu esa o‘z navbatida tanada turli

mikroblar ko‘payishiga olib keladi. Tog‘ sharoitida qo‘l ostida

bo‘lgan mavjud ashyo va jihozlarni tejash zarur. Tog‘da daryo,

soy, so‘qmoq va yo‘llar eng yaxshi yo‘l ko‘rsatuvchilar

hisoblanib, ular yordamida qisqa vaqt ichida aholi punktlari

yoki nisbatan xavfsiz hududlarga tezkorlik bilan chiqish

mumkin. Buning uchun yuqorida ko‘rsatilgan mo‘ljalga olish

mumkin bo‘lgan jismlar bo‘ylab yuqoridan pastga tushishning

o‘zi yetarli hisoblanadi.

O‘rmon sharoitida majburiy yolg‘izlik holatida eng asosiy

e’tibor mo‘ljalni to‘g‘ri olishga qaratilgan bo‘lishi zarur. Chunki

o‘rmon sharoitida to‘g‘ri va aniq harakatlanmagan kishi yana

o‘zi turgan joyga qaytib kelishi mumkin. Buning uchun inson

sarosimaga tushmasdan har bir harakatini o‘ylab amalga

oshirishni zarur bo‘ladi. O‘rmonda ham aniq harakatlanib suv

havzalariga, turli yo‘llar va so‘qmoqlarga chiqib olish vazifani

ancha yengillashtiradi. O‘rmon sharoitida fonar, gugurt, pichoq

kabi ashyolar birlamchi zaruriy narsalar hisoblanadi. O‘rmon

sharoitida harakatlanishda mahalliy jismlar va mavjud

imkoniyatlardan maksimal foydalanish muammoli vaziyatdan

tez va qulay chiqish imkoniyatini beradi.

Suvda qutqaruv vositalariga ega bo‘lmagan majburiy

yolg‘izlik holatida bo‘lsangiz, hushtak chalib yoki qo‘llaringizni

ko‘targan holda signal bering. Issiqlikni saqlash uchun iloji

boricha kamroq harakat qiling. Suvda havoga nisbatan issiqlikni

yo‘qotish bir necha barobarga tezlashadi. Shuning uchun

hattoki iliq suvdagi harakat ham faqat suv yuzasida qolishga

qaratilgan bo‘lishi kerak. Qutqaruv nimchasida issiqlikni saqlash

uchun hajmingizni kichraytiring, qo‘llaringiz bilan ko‘krak

qafasining yon tomonidan ushlang va qovuqlaringizga suv

kamroq tegishi uchun bo‘ksangizni yuqoriroq ko‘taring.

Bu usul sovuq suvda omon qolish muddatini 50 foizga

qadar ko‘paytiradi. Agar sizda qutqaruv nimchasi bo‘lmasa,

biron-bir suzuvchi narsani izlang va qutqaruvchilar kelguniga

qadar o‘sha narsaga osilib oling. Chalqanchasiga yotib dam

oling.

45

Agar qutqaruv vositalariga ega bo‘lsangiz dengiz kasalliklari

uchun mo‘ljallangan tabletkadan iching. Tanangizdagi issiqlikni

saqlash uchun qutqaruv kemasidagi boshqa jabrlanganlarga

yaqinroq joylashib oling, jismoniy mashqlar bajaring. Faqat

bemorlar va jarohatlanganlarga suv bering. Ochiq dengizda agar

qirg‘oqqa yetish yoki kema yo‘llariga chiqishning iloji bo‘lmasa,

boshqa qutqaruv kemasidagilar bilan birga kema halokati joyi

yaqinida bo‘lishga harakat qiling.

Oyoqlaringizni imkoni boricha quruq tuting. Ularni tez-tez

balandga ko‘tarib turing va shishib ketmasligining oldini olish

maqsadida harakatlantirib turing. Zinhor dengiz suvini ichmang.

Foydasiz harakatlarni kamaytirib, organizmdagi suyuqlikni

tejang. Terlashni kamaytirish uchun kunduzi kiyimlaringizni

namlab, kemaning ichidagi haroratni kamaytirish uchun esa

uning tashqi tomonini suv bilan ho‘llab turing. Bir kunda 500-

600 ml. dan ko‘p suv ichmang. Tutun shashkalarini to uni

payqashning real imkoni bo‘lguncha saqlab turing. Shashkalarni

hamma baravar qo‘llashi kerak emas, uni bir kishiga topshiring.

Vahima qilmang! Katta odam suvsiz o‘rtacha 3 kundan 10

kungacha tirik qolishi mumkinligini yodda tuting. Oziq-ovqatsiz

bir oy yoki undan ko‘proq yashash mumkin.

Joyda to‘g‘ri mo‘ljalga olish - joyda ufq tomonlari, mahalliy

jismlar va relyef shakllariga nisbatan o‘zining turgan joyini

aniqlash, kerakli harakat yo‘nalishini aniqlash hamda

belgilangan yo‘nalishdan og‘ishmasdan harakatlanishdir. Agarda

qo‘limizda xarita, kompas yoki soat bo‘lsa hamda biz ushbu

vositalardan foydalanish qoidalari va tartibini bilsak buni amalga

oshirish qiyin emas. Ammo qo‘limizda hech qanday yo‘naltiruvchi

ashyolar bo‘lmasa bo‘shliq va vaqtda mo‘ljalni qanday

olish kerak. Shunda bizga quyosh, yulduzlar, tabiat hodisalari,

hayvonlar va o‘simliklar yordamga keladi.

Shu joyda biz o‘zimizga «Qanday hollarda biz ufq

tomonlarini aniqlashimiz kerak» degan savolni berishimiz kerak.

Buning uchun siz o‘zingizning turgan yoki boradigan joyingiz

qaysi yo‘nalishda joylashganligi, yo‘llar haqida, mo‘ljalga olish

mumkin bo‘lgan qanday katta o‘lchamlar mavjudligi haqida

ma’lumotlarni oldindan bilishingiz zarur. Bularga daryolar,

46

temir yo‘llar, avtomobil yo‘llari, katta aholi punktlari va boshqa

alohida ajralib turuvchi belgilar kiradi.

Masalan, siz o‘rmonga, cho‘lga yoki tog‘ga ma’lum bir

yumush bilan jo‘nadingiz va har ehtimolga qarshi o‘zingiz bilan

kompas oldingiz. Ammo siz boradigan joyda magnit temiri

konlari mavjudligi yoki boshqa sabablarga ko‘ra kompas to‘g‘ri

ishlamay qoldi. Ana shunda sizga joyni mo‘ljalga olish bo‘yicha

olgan bilim va ko‘nikmalaringizni qo‘llash imkoniyati yuzaga

keladi.