Harbiy-texnik instituti konstitutsiyaviy huquq

majburiyat
esa, aksar hollarda shartnoma va bitimlardan kelib chiqadi; 
burch shaxs tug’ilgandan to umrining oxiriga qadar davom etadi, 
majburiyat esa shartnomaning amal qilish davrigacha bo’ladi; shuningdek, 
burch davlat va jamiyat tomonidan belgilanib, uning bajarilishi talab 
etiladi. Burch va majburiyat bajarilmagan taqdirda ko’riladigan chora-
tadbirlar turlichadir. Burch bajarilmaganda huquqiy ta’sir choralari 
qo’llaniladi. 
132
Burch – shaxs huquqiy maqomining ajralmas tarkibiy qismi bo’lib, u 
132
Конституциявий
ҳуқуқ
: 
Дарслик
/ 
Х
.
Т
.
Одилқориев
, 
У
.
Х
.
Мухаммедов
, 
Б
.
А
.
Саидов
ва
бошқалар
; 
Масъул
мухаррир
Ш
.
Т
.
Икрамов
. –
Т
.: 
Ўзбекистон
Республикаси
ИИВ
Академияси
, 2014. 
250-
бет
. 

---

288 
inson va fuqarolarning huquq hamda erkinliklari bilan chambarchas 
bog’liqdir. Buni O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining ikkinchi 
bo’limida inson va fuqarolarning asosiy huquq hamda erkinliklari bilan 
birga ularning asosiy burchlarining ham belgilanishi bilan izohlash 
mumkin. Inson faqatgina burchga ega bo’lishi mumkin emas, xuddi 
shuningdek, inson burchsiz huquqqa ham ega bo’lmaydi. Erkinlik huquqqa 
asoslangan tartib doirasida amalga oshirilsa hayotiy ahamiyat kasb etadi. 
Tartib esa bu huquq va burchning uyg’unligidir. 
Demak, burch bu – kishining biror shaxs, oila, jamoa, el-yurt, Vatan 
oldidagi majburiyatini anglatuvchi axloqiy tushunchadir. Burchda 
obyektiv munosabatlar ifodalanadi. Ya’ni u jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy 
va axloqiy negizlari bilan belgilanadi. Burchning o’ziga xos xususiyatlari 
mavjud bo’lib, u insonning ichki kechinmalari, tashqaridan turib nazorat 
qilinmaydigan murakkab ruhiy holatini ifodalaydi. Burch iymon-e’tiqod, 
onglilik, halollik, vijdon kabi tushunchalar bilan chambarchas bog’liq. 
Burch qanday vazifa, kimning oldidagi majburiyat ekanligiga qarab 
turlicha bo’ladi (milliy burch, ijtimoiy burch, umuminsoniy burch va 
boshqalar). Ijtimoiy va shaxsiy burch, oilada ota-onalik burchi, farzandlik 
burchi va boshqa burchlar bor. Burch – nisbiy tushuncha. U ijtimoiy 
taraqqiyot jarayonida mazmunan boyib, shaklan o’zgarib boradi. Hozirgi 
sharoitda insonning tabiat va avlodlar oldidagi burchi yangicha mazmun 
kasb etib bormoqda. Oilaviy burch esa jamiyat oldidagi turgan maqsadlar 
bilan yanada uyg’unlashmoqda. Bizda ona-Vatanga, xalqqa xizmat qilish 
eng ulug’ va sharafli burch hisoblanadi
133
.
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida ilgarigi sobiq Ittifoq 
davridagi konstitutsiyalardan farqli ravishda nisbatan kamroq burchlar 
belgilangan bo’lib, ko’proq inson huquq va erkinliklariga e’tibor 
qaratilgan. Shuni ham ta’kidlash kerakki, asosiy qonunda insonlarning 
burchlarini belgilamaslik ham mumkin emas, chunki ularning amalga 
oshirilishi davlatning normal faoliyat yuritishini ta’minlaydi. 
Konstitutsiyada belgilangan insonlarning asosiy burchlarida eng muhim 
talablar qo’yilgan bo’lib, ularning amalga oshirilishi insonning jamiyat 
oldidagi, fuqaroning davlat oldidagi ma’suliyatini ta’minlaydi. 
Burch O’zbekiston davlati tomonidan belgilanib, Konstitutsiyada 
133
Қаранг
: 
Юксак
маънавият
ва
қонун
устуворлиги
асосида
яшаш
, 
эл
-
юртга
садоқат
, 
адолат
, 
ҳалоллик
ва
жасорат
фазилатларини
камол
топтириш
. – 
Т
., 2013. – 
Б
. 37–38.

---

289 
mustahkamlangan har bir fuqaro bajarishi shart bo’lgan, bajarmaslik esa 
javobgarlikka olib keladigan xatti-harakatlar va yashash tarzi qoidalaridan 
iborat. Burch ijtimoiy zaruriyat bo’lib, ularning bajarilishi butun jamiyat 
manfaatlari uchun zarurdir. 
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 19-moddasiga 
muvofiq, O’zbekiston Respublikasi fuqarosi va davlat bir-biriga nisbatan 
bo’lgan huquqlari va burchlari bilan o’zaro bog’liqdir.
Konstitutsiyaga asosan demokratiya O’zbekiston Respublikasida 
umuminsoniy prinsiplarga, ya’ni inson eng oliy qadriyat degan g’oya 
asosiga quriladi. Har bir fuqaro qonun oldida tengdir va boshqa 
fuqarolarning millati, tili, dini va e’tiqodini hurmat qilishi shart.
Fuqaro o’z huquq va erkinliklaridan foydalanganida, uning hara-
katlari boshqa shaxs, davlat va jamiyat manfaatlariga ziyon yetkazmasligi 
lozim. Shu bois, shaxs o’z huquq va erkinliklaridan qonun doirasidan 
chiqmagan holda foydalanishi lozim. Agarda qonundan tashqari xatti-
harakat sodir etilsa, u holda, qonun tomonidan jazolanadi. Bu esa 
konstitutsiyaviy burchlarni bajarmasligidan kelib chiqadi. 
Konstitutsion burchlarning o’ziga xos xususiyati shundaki, ularni 
bajarmaganlik uchun javobgarlik Konstitutsiyaning o’zida emas, balki turli 
qonunchilik tarmoqlarida (ma’muriy, soliq, jinoyat va h.k.) belgilanadi. 
Fuqarolarning asosiy burchlari Konstitutsiya va boshqa qonunlarda 
o’z ifodasini topgan bo’lib, ularda fuqarolar Konstitutsiyaga rioya qilish 
bilan birga, undagi har qanday qoidalar buzilishining oldini olishi, boshqa 
shaxslarning qadr-qimmatini hurmat qilishga majbur ekanligi o’z 
ifodasini topgan. 
Inson va fuqarolarning asosiy konstitutsion burchlari quyidagilardan 
iborat: 
–
Konstitutsiya va qonunlarga rioya etish; 
–
boshqa kishilarning huquqlari, erkinliklari, sha’ni va 
qadr-qimmatini hurmat qilish; 
–
O’zbekiston xalqining tarixiy, ma’naviy va madaniy merosini 
avaylab-asrash; 
–
atrof tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo’lish; 
–
qonun bilan belgilangan soliqlar va yig’imlarni to’lash; 
–
Vatanni himoya qilish.