Harbiy-texnik instituti konstitutsiyaviy huquq

2-§. Fuqarolarning jamiyat va davlat ishlarini
boshqarishdagi ishtiroki 
Konstitutsiyada mustahkamlangan jamiyat va davlat ishlarini 
boshqarishda O‘zbekiston fuqarolarining ishtirok etish huquqi xalqaro 

---

213 
standartlarga to‘la mos keladi, ushbu standartlar 1948-yil 10-dekabrdagi 
Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasining 21-moddasida, har bir 
shaxs o‘zining davlat boshqaruvida bevosita yoki erkin saylangan o‘z 
vakillari orqali ishtirok etish; 1966-yil 16-dekabrdagi BMTning Fuqarolik 
va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro paktning 25-moddasida, har bir 
fuqaro hech bir kamsitilishlarsiz va asoslanmagan cheklashlarsiz ham 
bevosita, ham erkin saylangan vakillar orqali davlat ishlarini boshqarishda 
qatnashish huquq va imkoniyatlariga ega bo‘lishi o‘z aksini topgan. 
Fuqarolarning davlat ishlarini boshqarishda ishtirok etish huquqi bir 
qator xorijiy mamlakatlar konstitutsiyalarida mustahkamlangan. Masalan, 
1958-yilgi (2008-yil 23-iyulda o‘zgartirishlar kiritilgan) Fransiya 
Konstitutsiyasi
65
ning 3-moddasida: «O‘z vakillari orqali va referendum 
yo‘li bilan amalga oshiriladigan, milliy suverenitet – xalqqa tegishli», deb 
yozib qo‘yilgan. Rossiya Federatsiyasi Konstitutsiyasi
66
ning
32-moddasida: «Rossiya Federatsiyasi fuqarolari davlat boshqaruvi 
ishlarida bevosita hamda o‘z vakillari orqali ishtirok etish huquqiga ega. 
Rossiya Federatsiyasi fuqarolari davlat hokimiyati va mahalliy o‘zini o‘zi 
boshqarish organlariga saylash va saylanish hamda referendumlarda 
qatnashish huquqiga egalar», deya qayd etilgan.
Xalq hokimiyatchiligi, boshqa demokratik davlatlardagi singari 
bizning mamlakatda ham fuqarolar tomonidan bevosita hamda o‘z 
vakillari – O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti va turli darajadagi 
deputatlar tomonidan amalga oshiriladi. 
Fuqarolarning jamiyat va davlat ishlarini boshqarishdagi ishtiroki 
o‘zini o‘zi boshqarish, referendumlar o‘tkazish, davlat organlarini 
demokratik tarzda tashkil etish, davlat organlari faoliyati ustidan 
jamoatchilik nazorati orqali amalga oshiriladi. 
O‘zini o‘zi boshqarish, mahalla orqali amalga oshiriladi. Mahalla va 
uning organlari faoliyati O‘zbekiston Respublikasining 2013-yil 
22-aprelda qabul qilingan «Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari 
to‘g‘risida»gi va «Fuqarolar yig‘ini raisi (oqsoqoli) va uning 
maslahatchilari saylovi to‘g‘risida»gi qonunlari hamda boshqa normativ 
hujjatlar bilan tartibga solinadi.
65
www.conseil-constitutionnel.fr 
66
www.constitution.ru 

---

214 
Mahalla fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organi sifatida davlat va 
fuqarolik jamiyati boshqa institutlari bilan hamkorlikda quyidagilarda 
ishtirok etadi:
- aholiga manzilli ijtimoiy himoya choralarini amalga oshirish 
(aholiga turli ijtimoiy xizmatlar ko‘rsatish, kam ta’minlangan oilalarga 
moddiy yordam ko‘rsatish va voyaga etmagan bolalari bo‘lgan muhtoj 
oilalarga, ikki yoshga to‘lmagan bolalari bor ishlamaydigan onalarga, 
shuningdek, byudjet tashkilotlarida ishlaydigan onalarga nafaqalar 
tayinlash to‘g‘risidagi masalalarni hal etadi, ishsizlarni ishga joylashtirish); 
- xotin-qizlarning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini 
himoya qilish, ularning jamiyat hayotidagi rolini oshirish; 
-
o‘zgalar parvarishiga muhtoj yolg‘iz keksa fuqarolarga patronaj 
xizmati ko‘rsatish; 
-
tegishli hududda yashovchi fuqarolar bandligini ta’minlashga, shu 
jumladan kasanachilikni tashkil etishga ko‘maklashish;
-
tegishli hududda qonunlar va boshqa qonun hujjatlarining ijro 
etilishi, shu jumladan tadbirkorlik faoliyati subyektlarining huquqlari va 
qonuniy manfaatlariga rioya etilishi, kommunal xizmatlar ko‘rsatish sifati, 
imoratlar qurish hamda hovlilar va uylar atrofidagi hududlarni saqlash 
qoidalariga rioya etilishi ustidan nazoratni amalga oshirish; 
-
atrof muhitni muhofaza qilish, yerdan foydalanish va muhofaza 
qilish hamda yer uchastkalarini berish (realizatsiya qilish) masalalarini 
ko‘rib chiqish; 
-
tegishli hududda jamoat tartibini va jamoat xavfsizligini 
ta’minlashda, shu jumladan fuqarolarning kelishi va ketishini hisobga 
olishni tashkil etishda, voyaga yetmaganlar o‘rtasida nazoratsizlik hamda 
huquqbuzarliklar profilaktikasiga doir ishlarda va ularning huquqlarini 
himoya qilishda huquqni muhofaza qiluvchi organlarga ko‘maklashish;
-
kommunal to‘lovlar undirilishini ta’minlash, issiqlik va elektr 
energiyasidan, issiq va sovuq suvdan tejamli foydalanish bo‘yicha 
tadbirlar o‘tkazishda, tegishli hududni obodonlashtirish va 
ko‘kalamzorlashtirish, uylar va hovlilarni namunali saqlashga doir ishlarni 
ixtiyoriylik asosida tashkil etishda shartnoma asosida ko‘maklashish. 

---

215 
Referendum – bu bevosita demokratiyaning shakllaridan biridir. 
Davlat ishlarini boshqarishda umumxalq ovoz berish yo‘li bilan 
fuqarolarning bevosita ishtirok etish shakli. O‘zbekiston Respublikasining 
referendumi Konstitutsiya va “O‘zbekiston Respublikasining referendumi 
to‘g‘risida”gi1991-yil 18-noyabrdagi Qonuniga muvofiq o‘tkaziladi. 
Referendum saylovlar bilan bir qatorda, xalq irodasining bevosita 
ifodasidir. Saylovlardan farqli o‘laroq, referendum obyekti ma’lum bir 
lavozim uchun nomzod emas, balki qonun, qonun loyihasi, 
Konstitutsiyaga o‘zgartirishlar kiritish, davlat ichki yoki tashqi siyosati 
masalalari bo‘ladi. 
Referendumda qabul qilingan qarorlar oliy yuridik kuchga ega va 
faqat referendum yo‘li bilan bekor qilinishi yoki o‘zgartirilishi mumkin 
(Konstitutsiyaning 9-moddasi sharhiga qarang). 
Davlat organlarini demokratik tarzda tashkil etish – fuqarolarning 
davlat ishlarida ishtirok etish shakli sifatida O‘zbekiston Respublikasi 
fuqarolari davlat oliy mansabdor shaxslarini va turli darajadagi 
deputatlarni bevosita saylashini anglatadi. 
Shunday tarzda, O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari bevosita 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti – davlat boshlig‘ini, Oliy Majlis 
Qonunchilik palatasi deputatlari – qonunchilik (vakillik) hokimiyatining 
yuqori organ vakillarini va mahalliy Kengashlar xalq deputatlarini – 
joylardagi vakillik hokimiyati organlarining vakillarini saylaydilar.
Davlat organlarining faoliyati ustidan jamoatchilik nazorati – 
fuqarolarning jamiyat va davlat ishlarini boshqarishdagi ishtirokining 
shaklidir. Davlat organlarining faoliyati ustidan jamoatchilik nazorati 
to‘g‘risidagi norma asosiy Qonunga 2014-yilda kiritilgan. 
Jamoatchilik nazorati – bu shaxs, jamiyat va davlat munosabatida, 
bu sohada ijtimoiy adolat prinsipiga rioya etish, o‘zaro javobgarlik, 
tenglik, manfaatlar balansini ta’minlashga xizmat qiluvchi muhim omildir.
Ushbu institut inson huquq va manfaatlarini ishonchli himoya qilishning, 
ularni davlat organlari faoliyatida ustuvorligini ta’minlashning yana bir 
muhim kafolatlaridan hisoblanadi.
Jamoatchilik nazoratining u yoki bu jihatlari, uning shakli va usullari 
40 dan ortiq qonun hujjatlarida mavjudligini ta’kidlab o‘tish zarur. 
Shuningdek,“Ekologik nazorat to‘g‘risida”gi Qonunda jamoatchilik 
ekologik nazoratining turli shakllari belgilangan, chunonchi: atrof-muhit 
holatini va uning xo‘jalik faoliyati hamda boshqa faoliyat ta’siri ostidagi 
o‘zgarishlarini, atrof-muhitni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan 

---

216 
oqilona foydalanish sohasidagi qonun hujjatlari talablariga yuridik va 
jismoniy shaxslar tomonidan rioya etilishini, davlat ekologik dasturlari va 
boshqa ekologik dasturlarning amalga oshirilishini kuzatib borish; davlat, 
idoraviy va ishlab chiqarish ekologik nazoratini amalga oshirishda 
kuzatuvchi sifatida ishtirok etish; tegishli davlat hokimiyati va boshqaruvi 
organlari, korxonalar, muassasalar va tashkilotlar rahbarlarining 
atrof-muhitini muhofaza qilish, hududning sanitariya holati, 
obodonlashtirilishi hamda ko‘kalamzorlashtirilishi masalalariga doir 
axboroti hamda hisobotlarini eshitish; jamoatchilik ekologik 
ekspertizasini o‘tkazish. 
Shu bilan birga, Asosiy Qonunga 2014-yilda kiritilgan o‘zgartirishlar 
bilan jamoatchilik nazorati institutiga – davlat va jamiyat ishlarini 
boshqarishda fuqarolar ishtirokiga konstitutsiyaviy vosita maqomi berildi. 
Shunday qilib, jamoatchilik nazorati institutining Konstitutsiyaga 
asosan mustahkamlanishi kelgusida islohotlarning chuqurlashuviga, xalq 
hokimiyati tamoyili tasdiqlanishiga, davlat organlarining ishlash 
samaradorligini oshirishga, ularning mas’uliyatini kuchaytirishga, 
“Kuchli davlatdan kuchli fuqarolik jamiyati sari” prinsipining bosqichma-
bosqich amalga oshirilishiga imkon tug‘diradi.
Ta’kidlash joizki, jamoatchilik nazorati barcha rivojlangan 
davlatlarda keng foydalaniladi va jamoatchilikning, shuningdek, fuqarolar 
va ularning birlashmalarining davlat organlari faoliyati, birinchi o‘rinda 
ijroiya hokimiyati organlari ustidan nazoratini anglatadi. 
O‘tgan yillar mobaynida mamlakatimizda fuqarolarning jamiyat va 
davlat ishlarini boshqarishda ishtirokini ta’minlash, ijro etuvchi hokimiyat 
faoliyati ustidan