Harbiy-texnik instituti konstitutsiyaviy huquq

2-§. Suverenitet turlari 
Fanda hozirgi kunga kelib “suverenitet” kategoriyasining uchta turi 
alohida ajratiladi: 
1)
Davlat suvereniteti; 
2)
Xalq suvereniteti; 
3)
Millat suvereniteti. 
Suverenitet — ko‘p ma’noli tushuncha. Uning bir necha jihatlari 
mavjud. Avvalambor, bu — xalq suvereniteti. So‘ng bu — millatlarning 
o‘z taqdirini o‘zi hal qilish huquqi. Va nihoyat bu — davlat suverenitetidir. 
Ko‘rsatib o‘tilgan tushunchalar qanchalik bir-biriga yaqin bo‘lmasin, 
ularning har biri mazkur masalaning muayyan jihatlarini ta’kidlab, birinchi 
darajaga chiqaradi. Shu bois, suverenitetni davlatga, xalqda va millatga 
birday taalluqli bo‘lgan yagona tushuncha sifatida asoslab bo‘lmaydi. 
Haqiqatan ham xalq suvereniteti, milliy suverenitet va davlat 
suvereniteti aynan bir tushuncha emas. Ular turli ijgimoiy voqelikning 
xususiyatlari bo‘lib, shu bilan birga, bu tushunchalar ma’lum bir 
umumiylikka ega. Ushbu tushunchalar ichida xalq suvereniteti birlamchi 
hisoblanadi. Milliy suverenitetga har doim millatga doir xususiyat sifatida 
yondashib bo‘lmaydi, buni ko‘p millatlarning teng huquqiyligi nuqtayi 
nazaridan tushunish kerak. Davlat suvereniteti — davlatning emas, balki 
davlat hokimiyatining ustuvorligi va mustaqilligidir. “Davlat” va uning 
“hokimiyati” turli tushuncha va kategoriya hisoblanadi.

---

45 
Davlat suvereniteti. 
Davlat suvereniteti mamlakat ichkarisida va 
tashqarisidagi davlatning faoliyati yordamida amalga oshiriladi. Davlat 
suverenitetining ushbu ikki jihati, ya’ni: birinchidan, davlat 
hokimiyatining mamlakat ichida ustuvorligi, ikkinchidan, boshqa 
davlatlarning suveren huquqlari va umume’tirof etilgan xalqaro huquq 
tamoyillari va me’yorlariga rioya qilgan holda tashqi aloqalarda 
mustaqilligi — yaxlit va ajralmasdir. 
Davlat suvereniteti kengaytirilishi ham, kamaytirilishi ham mumkin 
emas, chunki unga nisbatan bevosita sanoq, mezonlarini umuman qo‘llab 
bo‘lmaydi. Davlat suvereniteti davlatning suveren huquqi bilan bog‘liq 
bo‘lishi mumkin emas, biroq shu bilan birga, aynan suveren huquqlarning 
to‘liqligi bilan ta’minlanadi. 
Davlat suvereniteti bilan bog‘liq tarzda “iqtisodiy suverenitet” va 
“siyosiy suverenitet” tushunchalaridan ham foydalaniladi. Davlatning 
iqtisodiy suvereniteti deganda xalqning o‘z milliy boyliklarini mustaqil 
tasarruf qilish, iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish maqsadlarida o‘z tabiiy 
resurslaridan foydalanish usullarini erkin belgilash anglashiladi. U o‘z 
tabiiy resurslari ustidan mutlaq nazoratni amalga oshirish va 
iqtisodiyotning barcha sohalaridagi har qanday korxonalar faoliyati ichki 
yurisdiksiyasiga olishini bildiradi. 
Davlatning siyosiy suvereniteti mamlakat xalqining o‘z irodasini erkin 
ifodalashni aks ettiradi. “Xalq” tushunchasiga albatta, millatidan qat’iy 
nazar, ushbu mamlakatning barcha fuqarolari kiradi. Tabiiyki, bunday 
ko‘pmillatli oilada davlatga o‘z nomini bergan millat belgilovchi 
ahamiyatga ega. Umuman, aksariyat hollarda “siyosiy” va “davlat 
suvereniteti” tushunchalari sinonim sifatida qo‘llaniladi. Shuni alohida 
ta’kidlab o‘tish lozimki, ushbu tushunchalarga bo‘lgan munosabat 
“unisiyoki bunisi” degan tamoyil bo‘yicha qaralishi mumkin emas. 
Ulardan birining ilmiy muomala tilida ishlatilishi ikkinchi tushunchani 
inkor qilish, deb hisoblanmaydi. Bu o‘rinda so‘z o‘zaro aloqador tushun-
chalar xususida ketmoqda, ulardan biri ikkinchisiga qaraganda birmuncha 
tor ma’noda, lekin o‘zining mustaqil mazmuniga ega. 
Davlat suverenitetini amalga oshirishda huquq yuqori rol o‘ynaydi, 
shuningdek,, davlatlarning ichki huquqi va xalqaro huquq uni amalga 
oshirishning ikki asosiy shakli hisoblanadi. 
Milliy davlatlar tomonidan xalqaro huquq tamoyillarini tan olish va 
shu bilan ularni davlatlarning ichki huquqiga kiritishning turli yuridik 
shakllari mavjud. Xalqaro huquq me’yorlarini davlatlarning ichki 
huquqiga implementasiya qilishning uch yo‘nalishini ajratish mumkin: 

---

46 
birinchidan, Konstitutsiyada xalqaro huquqning umume’tirof etilgan 
tamoyil va me’yorlarini tan olish; 
ikkinchidan, davlatlar tomonidan tuzilgan xalqaro shartnoma va 
bitimlar me’yorlari; 
uchinchidan, mintaqaviy ittifoqdarning huquqlari a’zodavlatlarning 
huquqiy tizimlariga nisbatan. Biroq ta’kidlab o‘tish joizki, xalqaro-
huquqiy me’yorlarning amaliy roli turli davlatlarning ichki davlat huquqi 
tizimidagi ko‘rsatib o‘tilgan shakllarida har doim ham unchalik 
ahamiyatga ega emas.