Harbiy-dala terapiya

2.3. O'tkir o‘pka shishi 
O’tkir o’pka shishi asosan bo‘g’uvchi ZM (fosgen, difosgen) bilan ingalyatsion 
shikastlanishda, raketa yoqilg'ilari komponentlari va texnik suyuqliklardan 
(oksidlovchilar va birinchi navbatda ftor va uning birikmalarida azot kislotasidan 
va azot oksidlaridan, ammiakdan va boshqalardan) shikastlanishlarda rivojlanadi. 
Bu shikastlanishlar patogenezi murakkab. O‘pka shishi rivojlanishida 
shikastlovchi omilni mahalliy - o‘pka to‘qimasiga ta'siri va zaxarlanishda yuzaga 
keladigan umumjy o'zgarishlarga bog’liq. ZM o’pkaga tushib, o’pka membranasini 
shikastlaydi, uning o‘tkazuvchanligi oshadi, natijada qonning suyuq qismi alveola 
bo'shlig'iga sizib chiqadi. Bunda yuzaga keladigan qator omillar: o'pkani qonga 
to‘lishganligi, gipoksiya, atsidoz va boshqalar jarayoni avj oldirishga turtki bo’ladi. 
ZM qitiqlovchi ta’siridan yuzaga kelgan o‘pkaga qon to’lishining kuchayishidan 
kapilyarlar membranasi cho‘ziladi va yupqalashadi, natijada qonni suyuq qismi 
atrof to’qimaga chiqishi kuchayadi. 
Kapilyarlar o’tkazuvchanligini buzilishida gipoksiyanning ahamiyati ma'lum. Shu 
bilan bir qatorda o'tkazuvchanlikmng oshishida asab mexanizmlari, endokrin 
o'zgarishlar, suv almashmuvimng buzilishlari va boshqalar ahamiyatli. 
Zaxarlanishli o'pka shishining klinik kechishi 
Zaxarlanishli o’pka shishining klinik kechishida quyidagi bosqichlarni kuzatish 
mumkin: 
1.
Reflektor 
2.
Yashirin 
3.
Klinik belgilari ifodalangan davr. 
4.
Regressiv 

---

43 
5.
Uzoq muddatdan so‘nggi asoratlar davri. 
Reflektor bosqichda ko’zda achishish, tomoq va burunda qichishish, ko’krak 
qafasda siqilish, bosh aylanish, me’da sohasida og'irlik sezish, yo’tal, ba’zida 
ko‘ngil aynish va qusish kuzatiladi. Nafas olish yuzaki bo’lib, tezlashib boradi. Bu 
sub’yektiv noxush hissiyotlar zaxarlangan maydondan chiqqandan 10-15 daqiqa 
o‘tib yo‘qoladava ikkinchi yashirin bosqichga o’tadi. 
Yashirin bosqich 
Yuqorida sanalgan belgilar yo‘qoladi yoki keskin kamayadi. Bu davrda tashxis 
qo'yish juda qiyin. Bunda yuzaga keladigan qator ob’yektiv belgilarni bilish amaliy 
ahamiyatga ega. Bu belgilarga bir davrda nafas olishni tezlashishi bilan pulsni 
kamayishi, maksimal AQB pasayishi hisobiga puls bosimining kamayishi, 
diafragmaning past turishi, yurakni mutloq to‘mtoqligi chegaralarini kichiklashuvi, 
Hb va eritrotsitlar ko'rsatkichlarining kamayishi kiradi. Yashirin bosqich o'rtacha 
4-6 soat davom etadi, shuningdek og'irligiga qarab asoratdan 24 soatgacha davom 
etishi mumkin. 
Klinik belgilari ifodalangan bosqich. 
Xansirashnning kuchayishidan boshlanadi. Bemorning notinchligi kuchayib 
boradi. Ko‘karish paydo bo’ladi. o’pka proeksiyasini perkussiya qilganda timpanik 
tovush paydo bo‘ladi. Auskultatsiyada dastlab ko‘phollarda nafas olish 
assimetriyasi aniqlanadi - ko‘krak qafasining bir tomonida uning susayishi 
kuzatiladi. So‘ngra orqadan eshitganda pastki bo’laklarda krepitatsiya eshitiladi, 
o'rta va yirik pufakchali ko’p xirillashlar soni ortib boradi. Opka shishi cho‘qqisida 
g‘arg’ara eshitiladi. Yo‘tal bilan, ko‘piksimon pushti rangga bo'yalgan seroz 
balg‘am ajraladi. Bu o‘zgarishlar bilan bir qatorda yurak - tomir tizimidagi 
o‘zgarishlar yozaga keladi: puls tezlashadi, to’liqligi kamayadi, maksimal AQB 
pasayadi, yurak tonlari bo‘g’iqlashadi, susayadi, o’pka arteriyasida II ton aksenti 
eshitiladi. 
Qator holda tana temperaturasi 38° - 39° gacha oshadi. Kuchli bosh o‘grishi, 
ifodalangan quvvatsizlik, es - hushning buzilishi kuzatiladi. MNS faoliyati keskin 
buziladi, siydik ajratish tizimida o'zgarishtar rivojlanadi. Shikastlanish cho‘qqisida 
oliguriya yoki hatto anuriya kuzatiladi. Siydikda oqsil izlari, gialinli va donador 
silindrlar, eritrotsitlar topiladi. Me'da - ichak tizimi faoliyatida o’zgarishlar sodir 
bo‘lib me’da sohasida og’riq paydo bo’ladi, qabziyat kuzatiladi. Qator holda jigar 
va 
taloq 
kattalashadi. 
Ifodalangan 
bosqichda 
qonda 
quyuqlashish 
belgilarikuzatiladi – gemoglobin va eritrotsit ko'rsatkichlari oshadi, chapga siljishli 
12-20 ming har 1 ml.da ifodalangan leykotsitoz, o‘pka shishi cho‘qqisida ЕСHT 
sekinlashadi. Qonning gaz tarkibi keskin buziladi: arteriyal va venoz qonlarida 

---

44 
O
2
bilan to‘yinganligi keskin pasayadi. To’liq oksidlanmagan mahsulotlar: аtseto-
uksusli, в-oksi yog’ kislotalari, atseton paydo bo’ladi. Atsidoz rivojlanadi. 
Yuqoridagi buzilishlar ayniqsa birinchi ikki yil davomida chuqur bo’lib 
shikastlanganlarni o’limga olib kelishi mumkin. Shikastlangan aytilgan muddatdan 
o‘tsa, oqibat - natija ancha yaxshilanadi va regressiya bosqichini kuzatish mumkin 
bo‘ladi. 
Regressiya bosqichining boshlanishi ko'karish va xansirashning kamayishi bilan 
xarakterlanadi. O'pkadagi nam xirillashlar soni va tarqalishi kamayadi. Balg‘am 
ajralishi kamayadi. Gemoglobin va eritrotsitlar ko’rsatkichi kamayadi, tana 
harorati pasayadi. Bu bosqichning davom etishi taxminan 4-5 soatdan iborat 
bo‘libjarayonning og’irligi darajasiga bog‘liq. 
Uzoq muddatdan so'nggi asoratlar davrida yuqorida sanalgan omillarning toksik 
ta’siri natijasida traxeitlar, bronxitlar, o‘choqli zotiljamlar, o’pka emfizemasi, 
pnevmoskleroz kabi asoratlar rivojlanadi. 
Zaxarlanishli o’pka shishining yengil, o’rtacha og’ir va og‘ir turlari qayd qilinadi. 
Yengil turida yashirin davr 8 soatdan kam emas. Klinik belgilari: kuchli xansirash, 
yo‘tal, ko’ngil aynish, holsizlik, o‘pkada kam tarqalgan quruq va nam xirillashlar 
3-4 kun davom etadi. 
O’rtacha og'irlikda yashirin davr 3-5 soatgacha qisqaradi. Boshlang’ich belgilar 
ko‘proq ifodalangan. O'pkada keng tarqalgan xirillashlar eshitiladi, Qon quyilishini 
kuchsiz belgilari paydo bo'ladi. 48 soatdan so‘ng o’pka shishi belgilari kamayib 
boradi va bemor to‘liq tuzalib ketadi. 
O‘pka shishining og’ir turida yashirin davr 1-3 soatgacha qisqaradi. Tez og’ir 
xansirash rivojlanadi. O’pka vaboshqa a’zolarning faoliyati buzilishlari bilan 
kechadi. 
Zaxarlanishli o‘pka shishi natijasida “ko’k” yoki “kulrang” asfiksiya rivojlanadi. 
Ko‘p hollarda o’lim bilan tugash hollari birinchi 48 soatda yuz beradi.