Hamitova Madinabonuning "umumiy fizika"

Ultrabinafsha spektroskopiyasi (UB)
Moddalarni optik spektrining qisqa to‘lqinli ko‘rinadigan qismiga yondosh sohasini tekshirish bilan shug‘ulanadigan spektroskopiyaga ultrabinafsha spektroskopiya deyiladi. Ultrabinafsha spektroskopiya elektronlarning bir energiya pog‘onasidan boshqa energiya pog‘onasiga o‘tishiga asoslangan. Shuning uchun bu spektrni ko‘p hollarda elektron spektr deb ham ataladi. Molekulaning har qanday elektron holati shu molekulaning aylanma va tebranma qo‘zg‘algan holatga o‘tkazish uchun kerakli energiya elektronlarni yuqoriroq energetik pog‘onaga o‘tkazish uchun talab qilinadigan energiyadan kichik bo‘lishi ma‘lum. Shuning uchun ham molekulaga energiyasi ancha katta bo‘lgan ultrabinafsha nurlar tushurilganda uning har uchchala (aylanma, tebranma, elektron) energiyasi o‘zgaradi. U holda elektron ultrabinafsha (UB) spektrlar juda murakkab bo‘lishi mumkin, chunki spektrda uch xil energiya o‘гgarishlariga muvofiq keladigan chiziqlar kuzatiladi. Aylanma va tebranma spektrlar, ba‘гan spektrning nozik strukturasi ham deyiladi. Nozik strukturalar UB–spektrlarni interpretastiya (ya‘ni, izoh berish) qilishda juda qiyinlik tug‘diradi. Buni bartaraf qilish uchun moddalar spektrlari eritmada olinadi. Erituvchi molekulalari erigan moddaning aylanma–tebranma harakatiga xalaqit bergani uchun spektr eritmada olinganda nozik strukturalar bo‘lmaydi yoki juda kam kuzatiladi (6-rasm).

6-rasm. Sirka aldegidining UB spektrlari (I) gaz fazada, (II) spirtda
Ko‘p moddalar ultrabinafsha nur qismidan 100 dan 400 nm gacha nurlanishiga, ba‘zi birikmalar esa ko‘rinadigan nur qismida 400 dan 800 nm gacha nurlanishiga ega bo‘ladi. Ultrabinafsha spektroskopiya neft va gazdan sintez qilingan organik birikmalarni, shuningdek o‘simlik va hayvonlar organizmidan ajratib olingan yangi tabiiy birikmalarning tuzilishini o‘rganishda boshqa spektroskocho‘qqi usullar kabi katta ahamiyatga ega. Moddaning har qanday shu moddaning ultrabinafsha spektrini olish mumkin. Buning uchun amalda moddalarni erituvchi sifatida 95 % li etil spirt, metil spirt, dietilefir, geksan va geptanlar ishlatiladi. UB–spektroskopiya to‘lqin uгunligi 100–800 mmk bo‘lgan nurlar ta‘sirida valent elektronlarning bir orbitaldan ikkinchisiga o‘tishida ular yutadigan nurning to‘lqin uгunligi va jadalligini o‘lchashga asoslangan.. Benzol uchta yutilish chiziqiga ega:

7-rasm. Neftdan olingan benzolning geptandagi UB spektri.
Neft va gazni tarkibini o‘rganishda UB–spektroskopiyadan turli maqsadlarda foydalanish mumkin. Shulardan ba‘zilarini ko‘rib chiqamiz.
1. Ma‘lum va noma‘lum moddalarning UB–spektrini bir xil sharoitda olib, ayni moddalarning bir xil yoki bir xil emasligi isbotlash mumkin.
2. Molekula ichida vodorod bog‘lanishlar bor yoki yo‘qligini aniqlashda UB– spektrlardan foydaniladi. Agar vodorod bog‘lar mavjud bo‘lsa, batoxrom siljish kuzatiladi.
3. Yangi modda 200–800 mmk sohada nur yutsa (tiniq, bo‘lmasa), demak u alkan alkanol alifatik amin va efirlar sinfiga mansub bo‘lmaydi. U holda yangi modda boshqa sinf birikmasi bo‘ladi.
4. UB–spektroskopiyadan foydalanib, dialmashingan benzol hosilalaridagi o‘rinbosarlarning joylanish tartibini aniqlash mumkin.