Hamda mudofaa vazirligi buxoro davlat universiteti

5.Qor ko‘chkisi, kelib chiqish sabablari va falokatli oqibatlari.

Tog‘larning tik yonbag‘irlaridan qor massasining ag‘darilib yoki sirpanib tushishi qor ko‘chkilari deb ataladi. Baland tog‘larning ustiga qish faslida ko‘p qor yog‘ib, uning qalinligi oshadi. O‘z og‘irlik kuchi ta’sirida zichlashib, qayta kristallanib yonbag‘irlikda pastga qarab osilib turadi va qalinligi oshgan sari turg‘unligi susayib kuchli shamol yoki biror kuchli tovushdan hosil havo tebranishi ta’sirida qalin qor massasi harakatga kelib yonbag‘irdan pastga qarab siljiy boshlaydi yoki ag‘darilib tushadi, qor ko‘chkilari quruq yoki ho‘l bo‘lishi mumkin. Agar qorning ustki qismi bir oz muzlagan bo‘lsa uning ustiga qalin qor yog‘sa va ma’lum sabablarga pastga qarab siljisa, quruq ko‘chki hosil bo‘ladi. Bunday hollarda ko‘chkilar juda ham katta bo‘ladi. Bahor oylarida qor erigan suvining shimilib, qorning tagini ho‘llashi natijasida qor massasining turg‘unligi kamayib pastga ag‘darilib tushishidan ho‘l ko‘chki hosil bo‘ladi.

Quruq ko‘chkilar 100 km/soat va ba’zan 300-400 km/ss tezlikda harakatlanadi, ho‘l ko‘chkilar sekinroq 20-50 km/soat tezlikda siljiydi.

Qor ko‘chkilari pastga qarab harakat qilgan vaqtda atrofdagi qor massalarini va chaqiq jinslarini o‘zi bilan surib ketadi. Natijada qorning massasi kattalashadi, hajmi 2 mln.m3 ga, ko‘chki kuchi esa soatiga 250-350 etib, o‘z yo‘lidagi o‘rmonlarni sidirib ketadi, imorat inshootlarni vayron qiladi. Harakat qilayotgan massasining oldida vayronalik keltiradigan kuchga ega bo‘lgan havo to‘lqini yuzaga kelib, uning kuchi har kv.m ga 100-120 m ga to‘g‘ri keladi. Hozirgi vaqtda tog‘li hududlarda suv omborlari, GESlar bolalar oromgohlari, dam olish uylari, davolanish maskanlari qurilishi munosabati bilan qor ko‘chkilari sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan hududlar xaritalarga tushirilib, o‘rganib chiqilgan. Ularning xavfli maydonlarda qurish man etiladi. Lekin bunday maydonlarda qor ko‘chkilarining oldini olish muhandislik choralarini ko‘rib, imorat va inshootlar qurish mumkin bo‘ladi. Bu choralarga yonbag‘irlarni tekislab terrasalar - supalar tashkil etish, daraxtzor barpo etish harakatga kelishi mumkin bo‘lgan qor uyumlarini oz-ozdan yo‘qotish, maxsus muhandislik qurilmalari - damba, qor ko‘chkisining harakat yo‘nalishini o‘zgartiradigan ariqlar, devorlar qurish, yonbag‘irlardagi yo‘llarni tosh va temir betondan yasalgan galereya bilan to‘sish, qor ko‘chkilarini o‘tqazib yuboradigan tunnellar qurishdan iborat.

3. «Fuqaro muhofazasi» bo‘limi bo‘yicha mashg‘ulotlarni tashkil etishda aholini ogohlantirish tartibi. Aholini moddiy va madaniy boyliklarini evakuatsiya bo‘yicha mashg‘ulotlarni tashkil etish va o‘tkazish uslubiyoti.