Ham antonimiyaliq paradigma

III.1. Antonimlerdin` qurilisi boyinsha turleri
Qaraqalpaq tilindegi antonimlerdin` qurilisi boyinsha turleri yele arnawli izertlenbedi. Bul maselege aniqliq kiritiw ushin basqa tillerdegi antonimlerdi arnawli izertlegen miynetler menen tanisip shiqtiq. Natiyjede antonimlerdi qurilisi boyinsha turlerge ajiratiw har qiyli prinsipler tiykarinda iske asirilg‘anin ham sonliqtan olardin` duzilisi boyinsha sani da har qiyli yekeni malim boldi.
Biz hazirgi qaraqalpaq tilindegi antonimlerdi qurilisi boyinsha uyrenip shig‘ip, olardi to`mendegidey turlerge ajirattiq.
1. Tubir so`z – tubir so`z duzilisindegi antonimler: ko`p-az, kel-ket, uzaq-jaqin, aq-qara ham t.b. dana-nadan, jaqin-uzaq ham t.b.
Bizin` aniqlawimiz boyinsha tubir so`z – tubir so`z duzilisine iye antonimler qarim-qatnas jasawda, ko`rkem ham publitsistikaliq shig‘armalar tilinde yen` ko`p qollanilatug‘in antonim jupliqlar bolip yesaplanadi. Olardin` so`z shaqaplarina qatnasin uyrenip qarag‘animizda, barliq so`z shaqaplarinda usinday duziliske iye antonimler ken` qollanilatug‘inin ko`remiz.
2. Tubir so`z – do`rendi so`z duzilisine iye antonimler: aqmaq-aqilli, suliw-siqilsiz, azzi-kushli ham t.b.
3. Tubir so`z – qurama so`z duzilisine iye antonimler: kulki-ko`z jas, kundiz-tun boyi ham t.b.
4. Tubir so`z – birikken qospa so`z duzilisine iye antonimler: bugin-yerten`, biyil-jarin, tatiw-alako`zlik ham t.b.
5. Tubir so`z – jup so`z duzilisindegi antonimler: dushpan – yar-dos, quwanish – qayg‘i-dart, g‘urg‘in – joq-juqa, tegis – qin`ir-qiysiq ham t.b.
6. Tubir so`z – takirar so`z duzilisine iye antonimler: aste – tez-tez, az – ko`p-ko`p, birdey- qiyli-qiyli ham t.b.
7. Tubir so`z – frazeologiyaliq so`z dizbegi turindegi antonimler: shad-qabag‘inan qar jabiw, aste-ko`zdi aship jumg‘ansha, uzaq-tayaq taslam jer ham t.b.
8. Do`rendi so`z – do`rendi so`z duzilisine iye antonimler: shirayli-siqilsiz, jaqsiliq-jamanliq, g‘arriliq-jasliq ham t.b.
Demek, do`rendi so`z – do`rendi so`z duzilisindegi antonimler yeki turli boladi:
1) tubirleri har qiyli so`zlerden jasalg‘an antonimler;
2) bir tubirden jasalg‘an antonimler.
Soni da yesapqa aliw kerek, tubirleri birdey so`zlerge bolimsizliq qosimtasi qosiliwinan barliq waqitta antonim jasala bermeydi (bul haqqinda «Feyillerden jasalg‘an antonimler» bo`liminde so`z yetildi). Har qiyli tubirli antonimler tilimizde sani jag‘inan ko`p, sanliqlar ham ayirim ko`mekshi so`zlerden basqa barliq so`zlerdin` leksika-grammatikaliq klaslarinda ushirasadi. So`z shaqaplarina antonimlerdin` qatnasi birdey yemes. YEn` ko`p antonimiya kelbetlik, rawish ham feyil so`zlerde ushirasadi. Bunin` tiykarg‘i sebeplerinin` biri bizdi qorshag‘an obyektiv dunyadag‘i protsess, hareket, halat belgili darejede sapaliq, sanliq ham waqitliq o`lshemler tiykarinda juzege keledi. Kelbetlik ham rawishlerden jasalg‘an antonimlerge gradual oppozitsiya tan bolip tabiladi. Sebebi kelbetlik ham rawish so`zler predmettin` belgisin yamasa harekettin` belgisin bildirip keledi. Gradual oppozitsiya ush tiykarg‘i so`z turinde ko`rinedi: jaqsi-ortasha-jaman, awyelgi-hazirgi-keyingi, az-ortasha-ko`p ham t.b. Misali: Qizg‘anish ush turli ren`ge iye, Qara ren`i – dushpanlardin` peylinde, Qizg‘ishi – doslardin` kushliliginde, Aq ren`i – basqalardin` barinde (I.Yusupov). Har kimnin` o`zinshe o`lshew tasi bar, Salmag‘in` ol tasqa tuwri kelmeydi. Jen`il kelsen`, ol kuliwge asig‘ar, Awir kelsen` jaqtirmaydi, kulmeydi (I.Yusupov).
Kelbetlik ham rawish so`zlerge gradual oppozitsiyadan basqa ten` manili oppozitsiya tan bolip tabiladi. Bunday oppozitsiyada ortan`g‘i ag‘za bolmaydi: biyik-to`men, jaqsi-jaman, aq-qara. Misali: Jaqsilar ko`p, jaman hiylepaz keler, Jurtti aldamasa, payda az keler (I.Yusupov). Biraq senin` ornin` bo`lek og‘ada, Doslardin` da jaqsi-jamani bolar (I.Yusupov). Qara tunde qalem shaynap, Aq qag‘azdi qaralayman (I.Yusupov). Qalpag‘im qaradur kewlim aqdur (I.Yusupov).
Qaraqalpaq tilinde siyrek jag‘daylarda bir tubirli antonimler -pas// -pes, -qir//-kir affiksi arqali an`latilip, olar etimologiyaliq jaqtan yeski dawirlerde qaliplesken. Maselen: o`tkir-o`tpes, sezgir-sezbes ham t.b.
Qaraqalpaq tilindegi grammatikaliq antonimlerdin` payda boliwindag‘i jane bir o`zgeshelik so`zge «tis» tirkewishinin` jalg‘aniwi arqali an`latiladi: adettegi-adettegiden tis, nizamli-nizamnan tis ham t.b. Misali: Jil quslari adettegidey issi ulkelerge uship baratir (G.Izimbetov). Tosinnan kelgen hadden tis qatti quwanishtin`, tosinnan kelgen o`limnen parqi az bolsa kerek (SH.Seytov).
Bir tubirli antonimlerdin` jasaliwinda seplik formalarida ahmiyetli xizmet atqaradi. Baris sepliginin` -g‘a//ge, -qa//-ke affiksleri shig‘is sepliginin` -dan//-den, -tan//-ten, -nan//-nen qosimtalarinin` manisine qarama-qarsi manini an`latip keledi: uyge-uyden, sarayg‘a-saraydan, awilg‘a-awildan, ko`shege-ko`sheden, mektepke-mektepten, paxtag‘a-paxtadan ham t.b. Misali: Olar kun batqanda awilg‘a aralasti (T.Qayipbergenov). Awildan ketkeli Sayimbettegti bolg‘an o`zgerislerdi Madiyar da, Sayimbetti burinnan biletug‘inlar da abaylaydi (SH.Seytov). Taslaqqa adam jiberip, tas qopartaman (SH.Seytov). Taslaqtan shig‘ip jasil alapqa yeniwden-aq, kunnin` qahari qaytqanday sezilgeni menen yele qahari qaytpag‘an (SH.Seytov).
Qarakalpaq tilinde birdey tubirli antonimlerdin` ayriqsha bir toparin basqa tillerden o`zlestirilgen prefikslerden jasalg‘an antonimler quraydi:
- anti prefiksi: demokratiya-antidemokratiya, semitizm-antisemitizm, militarizm-antimilitarizm.
- dez prefiksi: informatsiya-dezinformatsiya, infeksiya-dezinfeksiY.
- kontr prefiksi: revolyusiya-kontrrevolyusiY.
na prefiksi: haq-nahaq.
biy prefiksi: tanis-biytanis, jo`n-biyjo`n.
Misali: Shiqti mart oyshillar asaw sahranin`, Oy-pikir armanin izertlemekke (I.Yusupov). Qashayin dese birinin` birin «namart, qorqaq» dewinen qorqadi (SH.Seytov). Bir de jaqsiliqti, bir de jamanliqti umitpag‘an jo`n (SH.Seytov). Biyjo`n ko`termedi adamg‘a qolin (I.Yusupov). YEn` keminde bolsin ko`z-ko`rgen tanis (Ajiniyaz). Tek sorli peshanasindag‘i ajim g‘ana Sayimbet basliqqa biygana, biytanis (SH.Seytov).
Feyil so`z shaqabindag‘i antonimiya qubilisi feyildin` bolimli ham bolimsiz turlerinen o`zgeshelenip turadi. Feyil antonimler bir-birine qarama-qarsi bag‘darlang‘an hareketti an`latatug‘in so`zler arqali an`latiladi. Maselen, bariw-qaytiw, miniw-tusiw, kiriw-shig‘iw ham t.b. Armanim sol tursam-jatsam, So`z qusin ushardan atsam (I.Yusupov).
Feyildin` bolimsiz formasinda bolimli feyil arqali an`latilg‘an hareket baykarlang‘ani menen qarama-qarsi jan`a hareket an`latilmaydi.1 Maselen, keldi-kelmedi, kele me - kelmey me, oylaw-oylamaw misalinda bir-birine qarama-qarsi bag‘darlang‘an hareket bildirilmeydi.
1
Kelbetlik feyildin` -g‘an//-gen, -qan//-ken`, -mag‘an//-megen, -pag‘an//-pegen, -ar//-yer affiksleri arqali da antonimlik qatnaslar an`latiladi: pisken-pispegen, ko`rgen-ko`rmegen, so`ylegen-so`ylemegen, aynig‘an-aynimag‘an, qaytqan-qaytpag‘an ham t.b. Misali: Jurtqa aytpag‘an sirimdi, Aytayin sag‘an dostim (I.Yusupov). Redaktor keler-keter har waqta, Dawir menen sen qalarsan` biraq ta (I.Yusupov).