Ham antonimiyaliq paradigma

II.2. Antonimlerdin` klassifikatsiyasi
Til biliminde antonimlerdi bir neshe aspektlerde klassifikatsiyalaw tajiriybesi ushirasadi. YEn` daslep quramindag‘i sin`arlarinin` manisinin` o`z ara qarsiliq darejesine qaray toliq antonimler ham yarim antonimlerge ajiratiladi.2 Bul klassifikatsiyada yarim antonimlerge birdey tubirden affiksler arqali jasalg‘an antonimlerdi kirgizgen. Sonday-aq, antonimlerdi birdey tubirli ham har qiyli tubirden jasalg‘an antonimler dep klassifikatsiyalaw ushirasadi.1
Ayirim antonimler semantikaliq strukturasi toliq qarama-qarsi sin`arlardan payda bolg‘an bolsa, ayirim antonimler semantikaliq qurilisinin` ayirim leksikaliq manisi qarama-qarsi sin`arlardan ibarat boladi. Usinday jag‘daylarg‘a baylanisli antonimiyani yeki pozitsiyadan klassifikatsiya jasaw tajiriybesi de ushirasadi:
1. So`zlerdin` o`z ara qarama-qarsi keliwi leksikaliq manilerine qaray klassifikatsiya jasaladi;
2. So`zlerdin` o`z ara qarama-qarsi leksikaliq manilerinin` stilistikaliq boyawg‘a iyeligine qaray klassifikatsiya jasaladi.
Antonimlerdin` komponentleri polisemantikaliq so`z boliwi da, monosemantikaliq so`z boliwi da mumkin. Antonim sin`arlari bolg‘an so`zlerdin` ko`p maniligi usi so`zlerdin` o`z ara barliq leksikaliq manileri menen de, yamasa ayirim leksikaliq manileri menen de qarama-qarsi boliwi ushin mumkinshilik beredi. Antonimlerdin` sin`arlari bolg‘an so`zler mine usinday o`z ara qarama-qarsi leksikaliq manilerine qaray yeki turge ajiratiladi:
1. Sin`arlarinin` leksikaliq manisi qarama-qarsi bolg‘an antonimler, yag‘niy absolyut antonimler;
2. Komponentlerinin` ayirim leksikaliq manisi qarama-qarsi bolg‘an antonimler.
Absolyut antonimlerdin` komponentleri bolg‘an so`zler o`zinin` leksikaliq manisi o`z ara qarama-qarsi bolip keledi. Maselen, atliq so`z shaqabina kiretug‘in qimbatshiliq-arzanshiliq, jaqsiliq-jamanliq, rawish so`z shaqabina kiretug‘in burin-son`, yerte-kesh, kelbetlik so`z shaqabina kiretug‘in ras-o`tirik, aq-qara antonimleri absolyut antonimler. Sebebi bul absolyut antonimlerdin` har birindegi har bir sin`ar monosemiyaliq so`zlerden ibarat. Yag‘niy so`zlerde tek bir g‘ana monosemantikaliq o`z ara qarama-qarsiliq bolg‘ani ushin olar antonimlerdi payda yetip tur. Antonim sin`arlari bolg‘an so`zler o`z ara absolyut qarama-qarsi semantikag‘a iye.
Absolyut antonimlerdin` komponentleri monosemantikaliq so`zlerden boliwi da, sonday-aq, polisemantikaliq so`zlerden boliwi da mumkin. Usig‘an baylanisli absolyut antotimler yeki turge ajiraladi:
a) monosemantikaliq absolyut antonimler;
b) polisemantikaliq absolyut antonimler.
Monosemantikaliq absolyut antonimlerdin` sin`arlari bir manili so`zden ibarat boladi. Og‘an joqarida misal berdik. Al polisemantikaliq absolyut antonimlerdin` sin`arlari ko`p manili so`z boladi. Antonim sin`arlari bolg‘an ko`p manili so`zlerdin` barliq leksikaliq manileri o`z ara antonimiyaliq qatnasta boliwi mumkin, yag‘niy antonimnin` bir sin`ari bir neshe manige iye bolsa, yekinshisi de ane usinday manige iye boladi ham olar har biri o`z ara qarama-qarsi turde boladi. Misali, qariwli ham azzi antoniminin` har bir sin`ari ush leksikaliq manige iye, yag‘niy «kushli» so`zinin` har bir leksikaliq manisine qarama-qarsi leksikaliq mani «azzi» so`zinin` semantikaliq qurilisinda jamlengen.
1. «Kushli» so`zinin` «kushi ko`p» manisine «azzi» so`zinin` «kushi az» leksikaliq manisi qarama-qarsi jag‘dayda. Misali: Kushli aladi, azzi qaladi, birewdi-birew ayap atirg‘an joq (SH.Seytov).
2. «Kushli» so`zinin` «bekkem, shidamli» leksikaliq manisine «azzi» so`zinin` «bos, mort» leksikaliq manisi qarama-qarsi boladi. O`gizin` kushli bolmasa bunsha to`gindi to`giw qayda (Qq.x.ye.). O`zinin` azziligi ushin o`zin-o`zi so`gip, o`zin ulken yemes, yesheyin bir janliktin` qaraltiminda ko`re aladi (SH.Seytov).
3. «Kushli» so`zinin` «bay, rezervleri ko`p» leksikaliq manisine «azzi» so`zinin` «rezervleri joq» leksikaliq manisi qarama-qarsi jag‘dayda boladi. Misali: Kushliler azzini qaqbaylap shetke, Qoy derge xoja joq degen usi da (I.Yusupov).
Qaraqalpaq tilinde sin`arlari ko`p manili so`zlerdin` barliq manileri o`z ara qarama-qarsi boliwi onsha ko`p ushiramaytug‘in qubilis. Solay bolsa da, bunday antonimler tilimizde ushirasadi.
Qaraqalpaq tilinde juwan ham jin`ishke, payda-ziyan, guna-sawap siyaqli antonimlerde o`z ara birden artiq leksikaliq manisi boyinsha absolyut jag‘dayda qarama-qarsi. Juwan-jin`ishke antoniminin` har bir sin`ari ush manige iye bolip, barliq leksikaliq manileri boyinsha antonimiyaliq qatnasta boladi. Juwan so`zi yenli leksikaliq manisi menen yeni kishkene leksikaliq manisindegi jin`ishke so`zine antonim boladi: Bilegi juwan birew har joliqqanda, sozg‘an qolimdi qorqa-qorqa alaman, qolimdi awirtip qisip turg‘anda, Bilimi jin`ishkeligin sezip qalaman (I.Yusupov). Mine sonnan beri onin` qorjini juwanip, aldinan kese o`tkenge awiz salip jur (K.Sultanov). Beli jin`ishke jawirni ken`, qalegen kiyim belin buwsa jarasip ta sala beredi (SH.Seytov).
Juwan so`zinin` semiz leksikaliq manisi jin`ishke so`zinin` «ariq» leksikaliq manisine qarama-qarsi boladi: Teren`ge ketken juwan tamir, Jin`ishkerip sozilin`qirasa da bekkem (I.Yusupov). O`zleri bizlerdin` miynetimizdi sorip, juwan qarin bay bolajaq (K.Sultanov). Jolawshi awzina nar tiygenin abaylap, adep tamsandi, son` birew tartip alatug‘inday jin`ishke barmaqlari menen kesenin` yernegin bekkem usladi, qoli – dir-dir (SH.Seytov).
«Juwan» so`zinin` «pas, qopal» leksikaliq manisi jin`ishke so`zinin` «joqari, o`tkir» leksikaliq manisine qarama-qarsi: Dunyag‘a aybaraq salip shirlag‘an juwan dawis basilg‘annan son`, an`lip jurgen Qanigul apay apamnin` qasina kelgen (J.Aymurzayev). Ayqizdin` sin`sig‘an tolqinli jin`ishke dawisi alemdi basina ko`tergendey boldi (A.Begimov).
2. Antonimlerdin` komponenti bolg‘an so`zler ayirim leksikaliq manisi menen de o`z ara qarama-qarsi boladi. Misali: qalin` ham juqa so`zleri tek genetik manileri menen antonim sin`arlari bola aladi. «Qalin`» so`zinin` «jaqin, qadirdan» leksikaliq manisine juqa so`zinin` leksikaliq manilerinin` bir de birewi antonimiyaliq qatnas payda yete almaydi. «Qalin`» so`zinin` bul leksikaliq manisine «uzaq» ko`p manili so`zinin` «ko`z tanis» leksikaliq manisi antonim boliwi mumkin. Misali: Muratbaydin` yen` qalin` dosti Genjemurat ta urisqa ketti.
«Qalin`» ko`p manili so`zi «tig‘iz» manisi menen «siyrek» so`zine antonim boladi. Misali: Qalin` shatliq arasinan, mo`ldirep ko`z jasin bulap (I.Yusupov). Maydin` aqiri bolsa da balalar shomilg‘ani menen birli-yarim ishi qizg‘ani bolmasa ulkenlerdin` suwg‘a tusiwi siyrek (SH.Seytov).
Solay yetip genetikaliq manisi menen antonim sin`arlari bolg‘an qalin` ham juqa ko`p manili so`zleri awispali manisi menen antonimlerdi payda yetpegen ham awispali arqali basqa so`zler menen antonim bolg‘an. Mine, usi jag‘daylardan kelip shig‘ip, ayirim leksikaliq manileri qarama-qarsi bolg‘an antonimlerdi yeki turge ajiratiw mumkin:
1. Genetikaliq antonimler;
2. Do`rendi antonimler.
Genetikaliq antonimler so`zlerdin` awispali manisinen g‘arezsiz, genetikaliq manisi o`z ara qarama-qarsi bolg‘an antonimler. Qaraqalpaq tilinde bunday antonimler ko`plep ushirasadi. Jaqsi-jaman, ashshi-dushshi, joqari-to`men antonimleri so`zlerdin` genetikaliq manisinin` qarama-qarsilig‘ina tiykarlang‘an. Olardin` awispali manileri qarama-qarsi boliwi da mumkin, bolmawi da mumkin.
Do`rendi antonimler so`zlerdin` genetikaliq manisi yemes, al ayirim basqa manisi o`z ara qarama-qarsi bolg‘an antonimler. So`zlerdin` awispali manileri o`z ara qarama-qarsi antonimiyanin` payda boliwi qaraqalpaq tilinde juda ken` tarqalg‘an qubilis yemes. Qaraqalpaq tilindegi antonimlerdin` sin`arlari ekspressiv-stillik boyawlarg‘a iye boliwi yamasa iye bolmawina baylanisli da yekige bo`linedi:
a) ekspressiv-stilistikaliq boyawsiz antonimler;
b) ekspressiv-stilistikaliq boyawg‘a iye antonimler.
Ekspressiv-stilistikaliq boyawsiz antonimler sin`arlarinin` manileri neytral boladi. Misali, ash ham toq, tez ham aste, jup ham taq ham t.b. Qaraqalpaq tilinde antonimlerdi payda yetiwshi so`zlerdin` ko`pshiligi neytral leksikaliq manili so`zler. Sebebi neytral leksikaliq manili so`zler awizeki ham jazba so`ylewdin` tiykarin quraydi. Bunday so`zlersiz awizeki yamasa jazba turde baylanis jasaw qiyin. Ekspressiv-stilistikaliq boyawsiz antonim sin`arlari neytral leksikaliq manili bolg‘ani ushin awizeki so`ylew protsesinde de, jazba stildin` barliq turlerinde de kennen qollaniladi. Misali: Qitay, Qon`irat bular buldi, Doslar jilap dushpan kuldi (Berdaq).
Ekspressiv-stilistikaliq boyawsiz antonimler atliq, kelbetlik, rawish ham feyil so`z shaqabina kiretug‘in so`zlerden quraladi. Ekspressiv-stilistikaliq boyawli antonim sin`ari bolg‘an so`z leksikaliq manisi so`ylewshinin` o`zi bildirip atirg‘an pikirge qatnasin sawlelendiredi.