Хalqarо munosabatlar va diplоmatiya tariхi fanindan ma’ruza matnlari

Burgundiya qirolligi.
V asr o’rtalarida 443 yil bilan 457 yil oralig’ida Rona 
daryosi havzasida yana bir varvar qirolligi vujudga keldi, bu qirollikning poytaxti 
Lion shahri
bo’ldi. Bu Burgundiya qirolligi bo’lib, hajmi jihatidan birmuncha kichikroq 
bo’lsa-da, hozirgi Frantsiyaning janubi-sharqini, geografik va strategik jihatdan 
juda muhim va serhosil joyni ishg’ol qildi. Bu qirollik vujudga kelishi natijasida 
imperiyaning shimoliy Galliya bilan aloqasi uzilib qoldi. SHunday qilib, o’arbiy 
Rim imperiyasi o’sha vahtdan boshlab haqiqatda birgina Italiyaning o’z doirasi 
bilan cheklanib qoldi. Burgundlar ham mahalliy galliyalik-rimlik zodagonlarning 
yerlarini tortib oldilar, lekin bu tortib olish vestgotlar o’tkazgan. musodaraga 
qaraganda birmuncha kichikroq hajmda bo’ldi. Burgundlar son jihatidan xiyla oz 
bo’lib, IV asrda uzoq vaqtgacha yuqori Reynda rimliklar bilan yonma-yon 
yashadilar (ularning o’sha vaqtdagi poytaxti Vorms shahri edi), ular tez vaqt ichida 
romanlashib, V asrdayoq latin tilini, rimliklarning urf-odatlarini va ularning mulkiy 
munosabatlarini o’zlashtirib oldilar. Biroq, shunga qaramay, Burgundiyaning 
asosiy aholisini bu yerda o’zlariga chek yerlar olgan varvar dehqonlar tashkil etar 
edi. 
Atilla zamonida xunnlarning tashqi siyosati.
Vestgot, Vandal va 
Burgundiya qirolliklarining vujudga kelishi bilan o’arbiy Rim imperiyasining 
ahvoli nihoyat darajada mushkullashib qoldi. Bu vaqtda imperiyani idora qilib 
turgan imperator Valentinian III (425-455) sonda bor, salmoqda yo’q bir odam edi. 
Lekin uning ministri (uni tarixchilar ba’zan «so’nggi buyuk rimlik» deb atar edilar) 
Aetsiy xiyla romanlashgan varvarlarning birini ikkinchisiga qarshi ishga solib, 
imperiyani saqlab qolishga zo’r berib harakat qildi. 
V asr o’rtalarida imperiya uchun eng xavfli dushman yuqorida aytib 
o’tganimiz xunnlar bo’ldi. V asrning dastlabki uchdan bir qismi ichida xunn 
qabilalari g’ayratli va shijoatli qirol Attila (435-453) qo’l ostida birlashdilar. 
Attilaning poytaxti Tiosa qirg’og’i-hozirgi Vengriya territoriyasida edi. SHu 
joydan Attila uzoq-uzoq joylarga Bolqon yarim oroliga, Kichik Osiyoga, 
Armanistonga va hatto Mesopotamiyaga yurishlar qildi. Attila olib borgan urushlar 
ochiqdan-ochiq bosqinchilik, talonchilik urushlar edi. Unga Vizantiya (SHarqiy 
Rim) imperatori katta xiroj to’lar edi. Dunay yonida yashovchi ko’pgina slavyan 
qabilalari Xunnlarga qaram edilar. 50- yillarning boshida Attila g’arbga yurish 
qildi va 451 yili Galliyaga bostirib kirib, bu yerda ko’p shaharlarni bosib oldi 
hamda Galliyaning eng muhim strategik punkti bo’lgan Orlean shahrigacha yetib 
bordi. Uzoq vaqt qamal qilingandan keyin Orlean Xunnlar tomonidan olindi, lekin 
Aetsiy Attilaga qarshi varvarlar federatsiyasini tuzishga muvaffaq bo’ldi va 
Attilani Orleandan chiqib ketishga majbur qildi. Attila ko’p sonli lashkarlari bilan 
birgalikda yanada sharqqa - orqaga burilib (Sans shahri orqali) Trua shahri 
tomonga qarab yo’l oldi.
Harbiy xizmat butunlay ular zimmasida edi, rimliklar harbiy xizmat 
o’tashdan ozod qilingan edilar; din jihatidan ham ular katolik emas, balki arian 

---

edilar, mahalliy aholi esa katolik dinida edi. SHunday qilib, Teodorix siyosati 
zamirida katta ziddiyatlar bor edi. Bu siyosat SHarqiy Rim imperiyasi bilan qayta 
qo’shilishi orzusida bo’lgan rimlik quldor zodagonlarni qoniqtirmas edi. SHu bilan 
birga Teodorixning italiyaliklarga nisbatan jonkuyarlik bilai munosabatda bo’lishi, 
o’zini 
ilgarigi 
imperatordarntsng 
vorisi 
deb 
hisoblashi, 
rimliklarning 
bilimdonligiga tan berishi, yerlarni yangidan musodara qilishni xohlamasligi-
bularning hammasi got zodagonlari va oddiy jangchi-ostgotlar orasida unga qarshi 
norozilik tug’dirdi. Teodorix o’z mavqeining mustahkam emasligiga qirolligining 
oxirgi davrida o’zi ham amin bo’ldi, bu davrda o’zining yuqori mansablardagi 
ba’zi rimlik amaldorlarining fitnachilik bilan shug’ullanib, imperator saroyi bilan 
maxfiy muzokaralar olib borganligi fosh qilindi. O’sha vaqtdagi Rim papasi ham 
davlatga xiyonat qilishda ayblandi, u Konstantinopolga maxsus safar qilgan va u 
yerda uni imperator alohida izzat-ikrom bilan kutib olgan edi. 
Teodorix vafotidan keyin Ravenna saroyida ikkita gruppa bir-biri bilan qattiq 
kurash olib bordi: bular-dan biri - Konstantinopol bilan ittifoq tuzish tarafdori 
(«Rim guruhi»), ikkinchisi - mustaqil siyosat yuritish va rimlik quldorlarni yanada 
cheklash tarafdori («Got guruhi» yoki «Eski got guruhi») edi. Bu janjallardan 
vizantiyaliklar foydalandilar. Imperator YUstinian I zamonida vizantiyaliklar 
ostgotlar Italiyasini istilo etdilar va butun Apennin yarim orolini Vizantiyaga 
qo’shib oldilar. Lekin Italiyani Vizantiya osonlik bilan bosib olmadi. Gotlar urushi 
20 yildan ortiq davom etdi. Ostgotlar o’zlarini juda qattiq himoya qildilar. YAngi 
saylangai ostgot qiroli Totila (541-552) Vizantiyaga qarshi kurashga, ostgotlardan 
tashqari, ezilgan italiyaliklarning bir qismini ham tortdi. Ostgotlar qo’shiniga, 
ijtimoiy chiqishi kim bo’lishiga qaramay, qullar bilan kolonlar qabul qilindi qul va 
kolonlar shu bilan erkinlikka chiqdi. Avvaliga Totila muvaffaqiyat qozonib turdi. 
U vizantiyaliklardan Italiyaning kattagina qismini qaytarib olishga muvaffaq 
bo’ldi. U flot qurdi, Sitsiliyani va O’rta dengizdagi yana boshqa orollarni bosib 
oldi. Biroq Vizantiyadan yetib kelgan yangi qo’shinlar ostgotlarni mag’lubiyatga 
uchratdi (552). Vizantiyaliklar Arianlik IV va V asrlarda xristian cherkovida juda 
kupchilikki tashkil qilgan bir mazhab bo’lib, asosan imperiyaning sharqiy 
viloyatlarida, shuningdek, varvarlar orasida - ostgotlar, vestgotlar, vandallar, 
burgundlar va boshqalar orasida keng tarqalgan edi. Bu mazhabga asos solgan 
kishi aleksandriyalik Ariy degan bir ruhoniy bo’lib, u, Iso xudo - xudo-padar emas, 
balki xudo tomonidan yaratilgan, deb targ’ib qilgan. 
Italiyani 555 yilda batamom bosib oldi. Ostgotlarning deyarli hammasi qirib 
tashlandi. Butun Italiya vayron va xarob bo’ldi. Teodorix zamopida qishloq 
xo’jaligi, hunarmandlik va savdo bir oz rivojlangan edi, bu ham vayronlik solgan 
urush natijasida yo’qqa chiqdi. 
Imperator YUstinian farmonlar chiqarib, Italiyada ilgarigi quldorlik tuzumini 
tikladi. Totilaning qullar va kolonlar to’g’risidagi farmon va hukmlari bekor 
qilindi. 
SHimoliy Italiyaning langobardlar tomonidan istilo qilinishi. Vizantiyaning 
Italiyada hukmronlik qilishi uzoqqa bormadi. 568 yilda SHimoliy Italiyaga yangi 
varvarlar-langobardlar bostirib kirdilar. Langobardlar oldin Elbaning chap 
qirg’og’ida yashagan bo’lib, svev qabilalariga qarindosh edi. Langobardlariing 

---

boshlig’i qirol Alboin edi. YAngi davlatning poytaxti Paviya shahri bo’ldi. 
Italiyada langobardlarning nomi shu mahalgacha ham saqlanib qolgan-hozirgi 
shimoliy Italiya Lombardiya deb ataladi. 
Langobardlar istilosining o’ziga xos bir qancha xususiyatlari bor edi. 
Birinchidan, langobardlar shimoliy va qisman o’rta Italiyani batamom ishg’ol 
qildilar, mahall.iy quldor zodagonlar bilan hech qanday bitimga kelmadilar. Ular 
Apennid yarim oroliga rimliklarning federatlari sifatida emas, balki ularni istilo 
qiluvchilar sifatida keldilar. Ikkinchidan, langobardlar Rim quldorlarining juda 
ko’p mol-mulkini musodara qildilar. Masalan, biz yuqorida ko’rib o’tganimizdek, 
vestgotlar, ostgotlar yoki burgundlar yerning uchdan bir yoki uchdan ikki qismini 
musodara qilgan bo’lsalar, langobardlar esa bunga qoniqmay, badavlat 
rimliklarning pomestelarini butunlay tortib oldilar. Ko’pdan-ko’p rimlik quldorlar 
qulga aylantirildi, bir qismi oila a’zolari bilan boshqa mamlakatlarga sotib 
yuborildi. 
Langobardlar 
istilosining 
uchinchi xususiyati ulardagi ijtimoiy 
tuzumning o’ziga xos xislatidan kelib chiqdi. Langobardlar Italiyaga kelgan 
vaqtlarida ularda urug’chilik aloqalari birmuncha mustahkam edi. Ularda Rim 
madaniyatining ta’siri hali juda kuchsiz edi. Ularning Italiyada joylashuvining o’zi 
ham hali xiyla darajada urug’chilik tusida edi. Buni «fara» (yoki «fari») degan so’z 
ko’rsatib turadi, bu so’z^langobardchasiga «urug’» degan ma’noni bildirib, hozirgi 
SHimoliy va Urta Italiyadagi jo’pchilik shahar va qishloqlar nomida saqlanib 
kelmoqda. Langobardlar istilosi natijasida xiyla katta va kuchli varvar qirolligi 
vujudga keldi; bu qirollikda juda ko’p dehqonlar va ancha erta tashkil topgan ko’p 
yerli, kuchli zodagonlar bor edi. VII asrda langobard zodagonlari o’zlarining eng 
nufuzli vakillari bo’lgan gertsoglar orqali o’z qirollari bilan qattiq kurash olib 
bordilar, qirollar esa yer magnatlariga qarshi shimoliy Italiya shaharlariga 
tayanishga harakat qildilar, u vaqtda bu shaharlar iqtisodiy jihatdan hali bir qadar 
ahamiyatga ega edi. 
Langobard qirolligi bilan bir vaqtda Italiyada VI-VII asrlarda yana bir 
siyosiy tashkilot papalik vujudga keldi. Italiyaga langobardlar kelgandan keyin 
ham rimlik yepiskoplar-papalar rasman o’zlarini SHarqiy Rim imperatorlarining 
oliy hokimiyati qo’l ostida deb hisoblab keldilar. Haqiqatda esa Konstantinopolga 
bo’lgan bu qaramlik kundan-kun yo’qola bordi. Papalar asta-sekin O’rta 
Italiyaning mustaqil hukmdorlariga aylana boshladilar, Rimning va Rim 
oblastinnng ham diniy, ham dunyoviy hokimi bo’lgan birinchi papa Grigoriy I 
(590-604) bo’ldi. Langobard qirollari keyincha papa oblastini o’z-hokimiyatlariga 
bo’ysundirishga harakat qildilar, lekin bu harakat natija bermadi. Papalar frank 
qirollaridan iborat ittifoqchilarga ega edilar. VIII asrning yarmida ular shu frank 
qirollarinipg yordami bilai o’zlarining papa cherkovi davlatini uzil-kesil tashkil 
etdilar, bu davlat ham, shunday qilib, ilgarigi Rim imperiyasining o’ziga xos bir 
qoldig’i edi.