Хаиткариева сабохат хашимовнанинг ўзбекистон тарихи фанидан

20.Оммавий ахборотнинг табиати, моҳияти. Ахборот журналистиканинг асосий қуроли, воситаси сифатида
Режа:

1. 
   ОММАВИЙ АХБОРОТ ВОСИТАЛАРИНИНГ ВУЖУДГА
   КЕЛИШ АСОСЛАРИ
   
2. 
   Ўзбек матбуоти тарихида ҳам қўлёзма варақалар маълум ўрин эгаллаб келган.
   
3. 
   Оммавий ахборот воситалари таснифида китоб ва китоб нашриёти ҳам алоҳида ўрин тутади
   

ОММАВИЙ АХБОРОТ ВОСИТАЛАРИНИНГ ВУЖУДГА
КЕЛИШ АСОСЛАРИ
Оммавий ахборот воситаларининг вужудга келиш асослари аwало матбуотнинг моҳияти, унинг инсоният жамиятида тутган ғоятда муҳим ўрни билан бог лиқдир. Маълумки, матбуот ижтимоий ҳаётни акс эттириш шаклларидан бири, воқеликни билиш, тадқиқ этиш ва унга қайтадан таъсир этишнинг муҳим воситасидир. Ижтимоий информатсия йиғиш ва тарқатишдан иборат бўлган улкан функсияни бажарувчи
матбуот инсоният тарихида, жамият ҳаётида нақадар муҳим ижтимоий-сиёсий аҳамиятга эга эканлигини унинг тараққиёти давомида турли хил кўринишлар касб этганлигида ҳам яққол кўринади. Матбуотнинг дастлабки кўринишлари борасида матбуотшунослик фанида турли маълумотлар мавжуддир. Матбуот тарихига қид асарларда баён этилишича, матбуотнинг дастлабки куртаклари эратниидан олдинги даврларда Мессопотамияда ва Хитойда пайдо-бўлган лойдан ясалган ва кейинчалик Римда гипсдан ясалган тахтачалар ко ринишида дунёга келган9. Жумладан, Рим давлатида бир неча юз йилликлар давомида (ерамиздан отдинги биринчи асрлардан эрамизнинг иккинчи асригача) турли янгиликлар ҳақидаги
маълумотномалар чиқариб турилган. «Аcта Сенатус» («Сенат воқеалари») ва «Аcта попули Романи» («Рим халқи ҳаётидан олинган воқеалар») деб номланган ва гипс тахтачасига ёзиб қўйиладиган бу қайдномаларда Римнинг ўша даврдаги олий бошқарув ҳокимияти маркази — Сенат ва шаҳар аҳолиси ҳаётида бўлиб ўтган муҳим воқеа ва ҳодисалар баён этилган ҳамда улар шаҳаминг гавжум жойларига қўйиб қўйилган, улардан ёзма нусхалар олиниб бошқа шаҳарларга ҳам юборилган. Кейинчалик Японияда ҳам «Ёмкури Каварабан» (« 0 ъқиш тахтаси») деб номланган, сополга ўйилиб, хумдонда пиширилган махсу маълумотномалар чиқарилганлиги ҳақида ҳам маълумотлар бор. Гарчи юқорида келтирилган мисоллар матбуотнинг илк куртаклари ҳисоблансалар-да, бу хи) ўзига хос нашриар кўплаб чиқариш ва тарқатиш учун ноқулай бўлганликлари учун этарли даражада оммалашмади. Кейинчалик қоғоз ихтиро қилиниши билан бундай
нашрларнинг ўм ини қо лёзма варақалар эгаллай бошлади. Жамият тараққий этиши билан кишиламинг информатсияга бўлган талаби ортди, жамиятдаги айрим табақаламинг матбуотга бўлган ижлимоийсиёсий ва иқтисодий эҳтиёжлари ҳам ўсиб борди. Бу эса ёзилиши ва тарқатилиши анча қулай бўлган қўлёзма варақаламинг келиб чиқишига сабаб бўлди. ХВИ асрда денгиз йўллари туташган, савдо —сотиқ ривожланган Венетсияда махсус қўлёзма варақалар чиқарилди, унда бозорлардаги нарх-наволар, савдо кемаларининг келити—кетиши ва бошқа зарур янгиликлар хабар қилинар эди. Бу варақалар о ша даврда Венетсияда . муомалада бо лган ва «газетте» деб аталувчи кумуш тангага сотилгани учун «газета» номини олган эди. Кейинроқ Европада ҳам қўлёзма варақалар кенг тус олди, чунончи Англияда «Неwс леттерс» («Янгиликлар варақалари») чиқарила бошланди. Шунингдек, Германия, Франсия, Шветсия ва бошқа мамлакатларда ҳам «Учар варақалар» деган ном олган қўлёзма варақалар кенг оммалашди. Худди шу даврда Россияда Иван Грозний даврида « C жио б о » деган қўлёзма варақалар ҳам пайдо бўлган ва унда рус подшосининг марказлашган рус давлати тузиш борасидаги сиёсати олдинга сурилган. Кейинчалик рус подшолиги томонидан
«КйпаҲТби» дcган қўлёзма газета чиқарила бошланган. Шуни айтиш керакки, инсоният тарихидаги айрим йў налишлаига оид матбуот нашрлари ҳам дастлаб қўлёзма варақа сифатида дунёга келган Жумладан, ХИХ аср охиридан ХХ аср охиригача фаолият кў-рсатган коммунистик матбуот ҳам дастлаб. қў лёзма варақалар тарзида бошланганлиги маълумдир. ■ Ўзбек матбуоти тарихида ҳам қўлёзма варақалар маълум ўрин эгаллаб келган. Чунончи, ҳали ўзбек матбуоти туб маънода шаклланмаган бир пайтда унинг функсиясини бажарган ўзбек демократик адабиётининг йирик намоёндалари Муқимий, Завқийлар о ъз замонининг ижтимоий иллатларини фош этган ҳажвий шеърларини қўлёзма ҳолида тарқатганлар, кўпчилик ўқийдиган жойларга осиб, ёпиштириб қўйганлар (масалан, Завқийнинг машҳур «Аҳли раста ҳажви* шеъри). Бундан кўриниб турибдики,
қўлёзма варақалар ҳам о ъз даврида муҳим информатсион ва ижтимоий-сиёсий функсияларни бажаиган. Юқоридаги мисоллар эса матбуотнинг дастлабки кўриниши қўИёзма варақалар шаклида пайдо бўлган, дейиш учун асос бўла олади. Демак, қўлёзма варақалар ҳали туб маънодаги матбуот пайдо бўлгунга қадар унинг дастлабки тури, кўриниши сифатида хизмат қилган. Жамият тараққий этиши билан қўлёзма варақалар (қўлда ёзилиши ва ко пайтирилиши қийинлиги боисидан) талабга жавоб бермай қолади. Фан-техниканинг ўсиши ва босма дастгоҳнинг ихтиро
қилиниши том маънодаги матбуотнинг вужудга келишида ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлди. ХЙ асрнинг ўрталарида Германияда М. Гутенберг ва бундан юз йилча кейинроқ Россияда И.Фёдоров томонидан кашф этилган босма дастгоҳларда илк китоблар босилди, сўнг ундан матбуот нашрлари чиқариш
учун қўлланила бошланди. Европада биринчи матбуот нашрлари
пайдо бўлди, улар Венетсияда чиқарилган ва анча оммалашган
қўИёзма варақаламинг номи билан — газета деб атала бошладилар. Улар Генманияда 1609—йилда чиқа бошлаган «Ависо», «Рcлатион* ва «Одер зеитунг», Англияда 1622—йилдан буён дунё юзини кўиган «Wеклй Неwс фром*, Франсияда 1631—йилдан нашр этилган «Ла—Газетте* каби нашрлар эди.
Биринчи босма газеталарда асосан, савдо —сотиқ хабарлари, мамлакатларда бўлаётган воқеа ва ҳодисалар ёритилади. Кейинчалик ижтимоий — сиёсий йўналишдаги газcталар пайдо бўлди, масалан, ХЙИИИ асрда Франсия инқилоби даврида Жан Пол Марат томонидан «Ами ду пеупле* («Халқ дўсти*) ва бошқа газеталар нашр этилди. Россияда биринчи газета 1702—йилдан бошлаб рус подшоси Петр И томонидан нашр этилган «Бc,аеМОCТҲ* газетаси бўлди.
Туркистонда эса 1870—йилдан эътиборан нашр этилган «ТйпКеcТаҲCКҲе БезтеМоcТҲ* ва унинг ўзбек тилидаги иловаси «Туркистон вилоятининг газети* бўлди. Шундай қилиб, газета матбуотнинг асосий турига айланди, ҳамда ижтимоий информатсия етказишнинг муҳим воситаси сифатида жамият ҳаётидан о ъз муносиб ўм ини олди. Турган гапки, жамиятдаги ҳукмрон синфлар ва табақалар газетадан о ъз мақсад ва манфаатлари йўлида фойдалана бошладилар. Маълумки, газета дастлаб жамиятда якка ҳукмдорлар ҳукмронлиги даврида вужудга келди ва шу боисдан уламинг таъсирида иш кўрди. Европада чиққан газеталар ўша мамлакатлар ҳукмдорларининг манфаат ва мақсадлари йўлида хизмат қилди. Россияда чиққан биринчи босма газета — «БеииеМОCТҲ» подшо Петр И бевосита иштироки билан чиқарилган ва табиийки, унинг манфаати учун хизмат қилган. Ўлкамиздаги илк газета— «Туркистон вилоятининг газети» ҳам Туркистонни босиб олган подшо Россиясининг мустамлакачилик сиёсатига хизмат қилганииги маълум. Кейинчалик, ҳокимият тепасига келган буижуазия ҳукмдорлиги даврида газетачилик ҳар тарафлама тараққий этди, бунга сабаб буижуазия синфи газетадан ҳам иқтисодий, ҳам
сиёсий жиҳатдан фойда ола бошлади. Яъни, бу даврга келиб, газета ҳам бозор маҳсулоти, фойда келтириш манбажга айланди. Кейинчалик жамиятда газетанинг роли янада ошди. ХИХ асминг ўрталарида мафкура майдонига кириб келган коммунистик таълимот ҳам о ъз г ояларини оммага сингдириш учун газетадан кенг фойдаланди. Унга қарама—қарши равишда эркин дунё матбуотининг ифодаси ҳўИган газетачилик ҳам ўсди, тараққий этди. Умуман олганда, матбуотнинг илк кўриниши бўлган газеталар ижтимоий-сиёсий манфаатлардан ташқари умуминсоният маданияти фараққиётига ҳам муҳим ҳисса қўшди. Газеталар матбуотнинг энг илк ва ҳаммабоп тури бўИиб юзага келди ва шундай бўИиб қолди. Газеталар фаолияти асосида матбуотнинг ички қонуниятлари, бош қоидалари вужудга кcлди, газетачилик — матбуотшунослик фани пайдо бўлди. Мана, то ърт асрдан буён газета инсониятнинг ижтимоий-сиёсий, маданий — маънавий ҳаётининг ажралмас бир > бўлагига айланди ва унга хизмат қилиб келмоқда. Аффлииио газета инсониятнинг ижтимоий — сиёсий ва маданий - маънавий эҳтиёжларини қондириш учун қанчалик хизмат қилмасин жамият тараққиёти яна бир матбуот турига эҳтиёж сезди, натижада яна янги бир матбуот тури дунёга келди, у — «жумал» деб ном олди. Бу сўз франтузча «Жоумал* — «кундалик» деган маънони билдирса-да, аслида ҳар куни эмас — кўпроқ муддатда — бир ойда бир марта чиқиб турадиган матбуот турига айтиладиган бўлди. Хўш, жумалнинг келиб чиқишига сабаб нима, унинг матбуот
таснифидаги о ъм и қандай? Жумал — газетадан фарқли равишда жамият ижтимоий — сиёсий, иқтисодий ва маданий-маънавий ҳаётининг ички, чуқур қатламларини ўзида акс эттирувчи матбуот нашридир. Инсоният жамиятининг тараққиёти, инсон ақл-тафаккурининг ривожланиши натижасида ана шундай матбуот турига эҳтиёж сезилди. Шу билан бирликда мавжуд синфлар, табақалар ўзларининг чуқур ижтимоийсиёсий, фалсафий, ҳуқуқий, маънавий-естетик қарашларини ишлаб чиқиш заруратини сездилар. Газеталарнинг имкониятлари эса бунга йўл бермади, шу боисдан жумал келиб чиқди. Биринчи жумал Европада дунёга келди, бу - 1655—йилда Парижда нашр
етилган «Жоурнал де Саванс» бўлиб, унда адабиёт, фалсафа ва табиий фанларга доир китобларга шарҳлар ҳосилар эди. Худди шу даврда Англияда фалсафага бағишланган илмий жумал нашр этилди. Россияда биринчи жумал 1725—йилда «Бе,неМоcТҲ» газетасига илмий илова сифатида чиқарилди Туркистонда чиққан биринчи жумал 1913—йилда нашр этилган «Ойина» бўлди. Шундай қилиб, жумал ҳам матбуот таснифидан мустаҳкам ўрин олди ва инсоният тафаккурини ўстиришда, жамиятда илм-фан, маданият ва маърифатнинг тараққий этишида, адабиёт ва санъатнинг ривожида муҳим рол ўйнади. Турган гапки, жамиятдаги мавжуд синфлар, табақалар, гуруҳлар жумаллардан о ъз мақсад ва манфаатлари йўлида, ички қараш ва ғояларини ишлаб чиқиш ҳамда оммага етказиш учун фойдаландилар. Масалан, коммунистик таълимот тарафдорлари жумални о ъз қарашларини кенг ёйиш учун восита деб билсалар жаҳондаги илғор фикр ва қарашларга таянувчи кучлар жумал орқали умуминсоний, тараққийпарвар ғояларини оммага етказдилар. Чунончи илғор рус ижтимоий фикри намоёндалари жумал орқали озодлик, эркинлик, халқпарварлик ғояларини тарғиб қилишди. ХИХ аср охири ва ХХ аср бошларида Туркистонда фаолият кўрсатган жадид маърифатпарварлари эса о з жумаллари офқали тараққийпарварлик, миллий озодлик тушунчаларини омма онгига сингдирдилар. Жумал вақтли матбуотнинг асосий турларидан бири сифатида инсоният маънавий ҳаётидан мустаҳкам ўрин олди.
Матбуотнинг жамият ҳаётидаги аҳамияти шу қадар каттаки, инсоният кашф этган ҳар бир янгилик, ҳар ҳир имконият м^тбуот учун қўлланилади, яъни оммага информатсия тарқатишнинг ҳар қандай усулию хоҳ босма сўз, хоҳ оғзаки бўлсин, матбуот сифатида фойдаланиш мумкинми—йўқм и— синаб кўрилади. Шунга
биноан, ХИХ асминг охири ва ХХ асминг бошларида матбуотнинг мавжуд таснифига унинг бутунлай янги тури— радио кириб келди. Радио сўзи, юнонча «радиж» — нур таратиш деган маънони билдиради. Радио матбуотнинг ўзига хос — электрон техникага асосланган алоҳида бир туридир. Радио — туҳ маънода матбуот
емас, яъни сўзни босма усул билан кўпайтириш эмас, балки «оғзаки», электрон техника ёрдамида кўпайтириш, узоқ масофага, кенг ҳудудга тарқатиш орқали иш кўради. Радионинг ана шу хусусияти, яъни, матбуот таснифига бевосита сиғмаганлиги боисдан у қўшилгандан сўнг, бу тасниф-оммавий ахборот воситалари деб юритииа бошланди. Аммо, радио ҳам о ъз моҳияти билан матбуотнинг бир тури ҳисобланади, матбуот қоидалари асосида иш кўради. Рус олими А.С.Попов дунёда биринчи бўлиб, электр сигналлами узоқ масофага симсиз узатиш асбобини яратди ва 1985— йи) 7-м айда уни Рус физика-техника жамиятида намойиш қилди. Радиотелеграф деб аталган бу мослама дастлаб алоқа воситаси сифатида қўУанилди ва маълум муддатдан сўнг, ХХ асминг бошларида матбуотнинг техникага асосланган ўзига хос бир тури сифатида оммавий ахборот воситалари таснифига кириб келди. 1920— йилда АҚШ да, 1922—йилда Англияда, шу йили Россияда дастлабки радио эшиттиришлар бошланди. Ўзбекистонда эса биринчи радио эшиттириш 1927—йил 11—февралда эфуга чиқарилди. Шундай қилиб, радио оммавий ахборот воситалари тизимини бошлаб берди ва матбуот таснифида ҳамда инсониятнинг маданий—маънавий ҳаётидан мустаҳкам ўрин олди. Радио ижтимоий информатсия тарқатишнинг энг қулай, тезкор ва ўзига хос воситаси сифатида инсониятга бемисл хизмат қилиб келмоқда. Матбуот доимо жамият билан биигаликда тараққий этади, такомил топади. ХХ асминг ўрталарига келиб, матбуот таснифида катта биф янгилик, сифат ўзгариши юз берди — телевидения ихтиро қилинди. Бу буюк кашфиётнинг дунёга келишида турли мамлакатлардаги кўпгина олимлар, мутахассислар билан бир қаторда тошкентлик тадқиқотчилар Б Грабовский ва В Белянскийлар хам о ъз ҳиссаларини қўшдилар. Телевидения — узоқдан кўриш деган маънони билдиради. Телевидения радиодан фарқли равишда фақат овознигина эмас — бир вақтнинг ўзида тасвими ҳам кўпайтириб, узоқ масофа ва кенг ҳудудга ёйиш имкониятини беради. Телевидения пайдо бўИиши билан ижтимоий ҳаётни газета ва жумалдаги каби сўз орқали тасвирлаш, радиодаги каби овоз орқали ифодалаш эмас, балки бевосита кўрсатиш имконияти туғилди. Бу эса телевидениянинг матбуот турлари орасидаги ролини юқори кўтарди. Телевидения о ъз фаолиятида ижтимоий информатсия бериш, воқеа ва ҳодисалами бевосита кўрсатиш жараёнида кино, театр, музика ва бошқа санъатлар воситасидан ҳам кенг фойдалана олиши унинг оммавийлиги, жозибасининг ошишига сабаб бўлди. Телевидения туб маънода матбуот бўлмаса—да (яъни, сўзни босма усул билан кўпайтириш асосида иш олиб бормаса—да), матбуотнинг электрон техникага асосланган тури бўлиб, у ҳам ижтимоий информатсия йиғиш ва
тарқатишнинг қонун-қоидаларига амал қилади. У инсоният маънавий дунёсини янада бойитди, сермазмун қилди, кино, театр ва санъатнинг бошқа қатор турларининг ривожланишида муҳим аҳамиятга эга бўлди. Жамиятдаги ҳукмрон табақалар, гуруҳлар телевидениядан о ъз ғоявий манфаатлари йўлида кенг фойдалана
бошладииар. У тез тараққий этди. Оммавий ахборот воситалари таснифи асосан ана шу то ъит кўринишдан — газеталар, жумаллар, радио ва телевидениядан иборатдир. Кўриниши, оммага таъсир қилиш воситалари, имкониятлари турли хил бўлган бу то ърт турдан иборат оммавий ахборот воситаларини бирлаштириб турувчи нарса — уламинг ижтимоий информатсия йиғиш ва тарқатиш билан шуғулланиши ва о ъз фаолиятларида матбуотнинг ичлд, обектив қонун—қоидалари билан иш кўришидир. Оммавий ахборот воситалари таснифига унинг юқоридаги то ърт кўринишидан ташқари информатсия агентлилтлари ҳам киради. Информатсия агентликлари матбуотнинг бевосита тури, кўриниши боТмаса—да, оммавий ахборот таснифида ўзига хос ўрин
егаллайди ва матбуот турлари орқажи намоён бўладилар. Информатсия агентликлари оммавий ахборот воситалари учун информатсия етказиб берувчи алоҳида бир канал, муассаса ҳисобланади. Оммавий ахборот воситалари таснифида китоб ва китоб нашриётжари ҳам алоҳида ўрин тутади. Китоб аслида вақтли матбуот тури эмас, умуман матбуот — босма нашрлар таснифига киради, аммо кўп жиҳатдан вақтли матбуотга яқин туради. Китоб ҳам матбуот турлари сингари ижтимоий ҳаётни ўзид акс эттиради ва инсоният маънавий ҳаётида жуда муҳим ўринни эгаллайди. Яъни, китобда жамиятнинг ижтимоий—сиёсий, иқтисодий, маданий—маънавий ҳаёти, инсон ақл—тафаккурининг барча қирралари акс этади. Шу билан бирликда китобда матбуотга хос бўлган хусусиятиар ҳам мавжуддир Шу боисдан китоб нашриётлари матбуот таснифини тўлдириб туради. ХХ асминг бошларига келиб оммавий ахборот воситалари яна бир кўриниш, электрон техникага асосланган алоҳида бир тур билан бойиди. Бу — инсониятнинг ажойиб мўжизавий ихтироси бўлган электрон машиналар — компютерларнинг хаиқаро тармоғи — Интеметдир. Дастлаб электрон-ҳисоблаш машиналари сифатида ихтиро этжлган компютер аппарати тармоқларидан кейинчаиик ижтимоий информатсия тарқатиш борасида ҳам фойдаланиш бошланди.
Интемет орқали ижтимоий-сиёсий, илмий, адабий-бадиий, санъат, спорт ва ҳошқа соҳаларга доир турли хабарлами етказиш амалга оширила бошланди. Шунингдек, компбютерлар тарм оғи орқали фақат матн-хабарлаигина эмас, турли суратлар, музика асарларини тарқатиш ҳам мумкин бўИганлиги Интернетнинг аҳамиятини янада оширди. Интемет — ҳудуд билмас масофа ва кенгликиар оша информатсия >ва турли маълумотлар тарқатиб оммавий ахборот воситалари таснифида ўзига хос, олдинги ўринлардан бирини эгаллади ва у тобора кенгайиб, тараққий этиб бормоқда. О ъз мустақиллигига эришган Ўзбекистонда оммавий ахборот воситаиарининг юқорида қайд этиб ўтилган барча кўринишлари тўла мавжуддир. Республикамиз газетачилик, жумалчиликнинг кенг тармоғига эга, ўзбек радиоси ва телевиденияси ҳам тобора
тараққий топиб бормоқда. Республикамизда фаолият кў исатаётган уч информатсия агентлиги ва ўнлаб китоб нашриётлари ҳам оммавий ахборот воситалари таснифини тўидириб турибди. Буиарга яна Интемет тармоғининг қўшилиши республикамиз оммавий ахборот воситаларининг янада кенгайишига сабаб бўлди. Мамлакатимизда жуда улкан ижтимоий-иқтисодий ислоҳотлар амалга оширилаётган ҳозирги даврда оммавий ахборот воситаларининг роли тобора ошиб, ижтимоий ҳаётда ўзига хос «тўртинчи ҳокимият* мавқеини эгаллаб бормоқда. Республикамиз ҳукумати томонидан қабул қилинган ва амалда кенг қўлланилаётган «Оммавий ахборот воситалари тўғрисида»ги ва бошқа муҳим қонунлар оммавий 6» ахборот воситаларининг фаолиятини янада яхшилаш учун асос бўИиб хизмат қиимоқда.