Хаиткариева сабохат хашимовнанинг ўзбекистон тарихи фанидан

26.Журналистика самарадорлиги


Режа:

1. 
   Матбуот ва оммавий ахборот воситаларининг моҳияти
   
2. 
   Мустақил Ўзбекистон журналисти
   

Матбуот ва оммавий ахборот воситаларининг моҳияти, унинг
ички, обектив қонунлари ҳаётга жумалистика касбига эга бўлган кишилар томанидан татҳиқ этилади. Жумалистика назарияси ҳам назарий, ҳам амалий-ижодий хусусиятларга эга бўлиб, матбуот нашрларининг ҳамда оммавий ахборот воситаларининг шу кундаги фаолиятида бевосита қўлланилади. Бу эса, юқорида айтганимиздек жумалистика касби орқали амалга оширилади. Жумалистика касби аwало ижодий касбдир. Яъни бу каш матбуот нашрлари ҳамда оммавий ахборот воситаларида ишлаш, матбуот материаУарини ёзиш ва тайёрлаш, нашрлар ва ахборот воситаларини чиқариш (ефуга узатиш) ва тарқатишда бевосита иштирок этиш,
фаолият кўрсатиш демакдир. Бошқача қилиб айтганда, журналист
матбуотнинг функсияларини бажаришда бевосита иштирок этувчи шахсдир. Бизга маълумки, матбуот ижтимоий ҳаётни акс эттиради, уни ўрганади, таҳлил қилади ва унга қайтадан таъсир кўрсатади. Бу эса биринчи навбатда сўз воситаси билан амалга оширилади. Шундай экан, жумалистика касби ижтимоий ҳаётни сўз орқали
тасвириай билиш, хабар бериш, таҳлил қилиш, сўз сиёсати бўлмиш публитсистика билан шуғуланишни талаб этади. Табиийки, бу касб кишидан ёза билиш, ижтимоий ҳаёт воқеаларини сўз воситасида (шу билан бирликда микрафон, камера, фотоаппарат каби техник воситалари ёрдамида) тасвир эта билиш қобилиятини талаб қилади. Демак,
жумалистика касби аwало адабий фаолият, адабий ва информатион (жоднинг бинкўринишидир. Бу эса мазкур касб кишисидан алоҳида бир ижодий лаёқатни, истеъдодни талаб қилади. Жумалист о ъз лаёқати, қизиқиши, ижодий имконияти билан матбуотнинг маълум бир соҳаси (газета, жумал, радио, те!екўрсатув)да ишлаши, маълум бир мавзулар ва жанрларда ижод қилиши лозим. Бу касб доимий меҳнат,
ақл ва ҳис-туйғулар ждрокини, ижодий маҳоратни талаб қилади. Ана шу талабларга жавоб берган кишигина бу касбда этарли даражада фаолият кўрсата олади. Аксинча бўлса - муваффақият қозониши мумкин эмас. Жумалистика касби фақат бу билангина чекланиб қолмайди, балки у матбуотнинг ижтимоий табиати, функсия ва тамойилларидан келиб чиқувчи талабларига ҳам бўйсунади. Яъни, жумалистика касби
фақат адабий ижод фаолиятидангина иборат ҳўлиб қолмасдан ижтимоийсиёсий фаолият ҳамдир. ллло жумалист ижтимоий воқеликни шунчаки, бееҳтирос қайд этувчи эмас, балки о ъз жамияти, о ъз халқи, о ъз миллати, о ъз ватанининг манфаат ва мақсади учун курашчи, фаол сиёсатчи, жамоат арбоби ҳам бўлиши шарт. Зеро матбуот кишилик жамиятида, маълум давр ва маълум тузумда иш кўради. Матбуот ва унда ишловчи журналист меҳнати унинг қайси жамиятда яшаши, қандай кучларга хизмат қилиши, қандай дунёқарашга эга бўлиши ва қандай ғояларни олға суриши нуқтайи назаридан ўлчанади ҳамда у ё тараққийпарвар ёки тескаричи бўлиши мумкин. Ҳамма давриарда қотиб қолган, эскирган ғоялар ва тескаричи кучларга хизмат қилувчи жумалистлар оммадан узоқ, халққа ёт реактсион ғояларни олға сурганлар. Фақат ўсиб келаётган ва тарихий тараққиётга жавоб берувчи кучлар
тарафдорлари бўлган жумалистларгина халқ оммасининг туб манфаатларини ифода этади, яхшиликка, тўғриликка, адолатга, тараққиётга хизмат қилади. Жаҳоннинг мутафаккир кишилари жумалистика касбига катта баҳо беиганлар ва жамиятга хизмат қилишнинг энг юксак намунаст деб билганлар. Қўшни рус жумалистикасининг атоқли намояндалари орасида буюк шоир А.С.Пушкин, атоқли олим М.В.Ломоносов, халқпарвар публитсист Н.Г.Чемишевский, А.И.Герсен ва бошқаламинг номлари маълум. Улар ҳақиқий жумалист халқ манфаати учун, озодлик учун, эзгулик учун толмас курашчи бўлиши лозимлигини таъкидлаган эдилар. Қадимий ўлкамиз — Туркистонда жумалистиканинг касб сифатида шаклланиши масаласига келсак ўтмишда ҳали матбуот шаклланмаган пайтларда унинг функсиясини ҳам ёзма адабиёт
бажариб келганлигини кўиган эдик. Бу жиҳатдан ўзбек мумтоз адабиётининг атоқли вакиллари АЖишер Навоий, Бобур, кейинчалик Муқимий, Фурқат ва Завқийлар ҳам ўз асарларида о ъз даврларининг муҳим муаммоларини кўтариб чиқдилар. Шу муносабат билан улами ўзбек публитсистикасининг бошловчилари дейишимиз
мумкин. Аммо бевосита жумалистика касби матбуот нашрларининг пайдо бўИиши билан ҳоғ лиқлигини назарда тутсак бу касбнинг ўтган асрнинг охирларида пайдо бўлганлигини кўТамиз. 1870— йилдан бошлаб нашр этила ҳошланган “Туркистон вилоятининг газети”да шоир Фурқат, фшоқхон тўра, Нодим Намангоний ва
ҳошқалар ҳамкорлик қилдилар. ХХ асрнинг бошларида вужудга келган Туркистон миллий уйғониш матбуотида эса бу ҳаракатламинг атоқли намояндалари М Абдурашидхонов, М Беҳбудий, А:Авлоний, Ҳ.Ниёзий, С.Айний ва бошқалар фаол иштирок этдилар. Бу атоқли ижодкорлар жумалистика касбини халққа, миллат манфаатларига, тараққиётга хизмат қилиш деб билдилар. Кейинчалик уламинг анъаналарини А.Қодирий, Чўлпон, Фитрат ва бошқалар давом эттирдилар. Кейинги давр адиблари Г ъ.Г ъулом , А.Қаҳҳор ва бошқалар ҳам жумалистика касби билан самарали шуғулландилар. Атоқли ўзбек жумалистларининг бой ва сермазмун анъаналарини ҳозирги замон ўзбек жумалистлари давом эттириб келмоқдалар. Шуни айтиш керакки, жумалистика касби энг қадимий касблардан биридир. У матбуот пайдо бўЖиши билан келиб чиқди ва ривожланди. Матбуотнинг дастлабки куртаклари пайдо бўИган даврда унда ишловчилами “газеттант”лар, махсус янгиликлами етказиб берувчилами эса “новеллант”лар деб аташган. “Жумалист” атамаси кейинчалик — вақтли матбуотнинг алоҳида бир тури бўлган журналлар келиб чиқиши билан қўлланила бошланди. Кейинчалик бу сўзнинг мазмуни кенгайиб, матбуотнинг барча турлари билан шуғулланувчи кишиларга ҳам тегишли бўлди. Матбуот тараққий этиши билан бу касбнинг турли қирралари, хиллари пайдо бўлди. Матбуот нашрларига хабар етказувчи жумалистлар — мухбир^ репоитёр (инглизча — янгилик етказувчи) деб атала бошлади. Кейинчалик матбуот ва адабий ижод ривожланиши билан
публитсист, шарҳловчи, матбуотнинг маълум жанрлари бўйича ижод қилувчи — фелетончи, очеркчи каби турлари пайдо бўлди. Матбуот нашрларини бевосита тайёрлаш ва чиқариш билан боғлиқ бўлган муҳаррир (редактор), корректор (лотинча — тузатувчи), матбаачи кабилар келиб чиқди. Оммавий ахборот воситаларининг пайдо бўлиши билан фотожумалист, тележумалист, диктор, оператор
каби касблар ҳам пайдо бўлди. Матбуот ва оммавий ахборот воситалари тараққий эта бориши билан бу тармоқланиш яна давом этаверади.
Жумалист меҳнатининг уч асоси ва уч таркибий қисми мавжуддир. Жумалист меҳнатининг ижтимоий-сиёсий ва ҳуқуқий асоси унинг қайси жамиятда, қандай мафкура ва дунёқарашга хизмат қилишидан келиб чиқади. О ъз рруллий мустақиллигига эришган Ўзбекистонда жумалистика касбининг ижтимоий-сиёсий ва ҳуқуқий асослари кўраатиб берилган. Бу о ъз халқи, о ъз ватанининг равнақи
учун, мустақилликни янада мустаҳкамлаш, миллий тараққиётга эришиш, адолат ва демократия йўлида ижод қилишдан иборат. Жумалист меҳнатининг ҳуқуқий асослари парламентимиз томонидан қабул қилинган “Оммавий ахборот воситалари тўғрисида”,
“Жумалистик фаолиятни ҳимоя қилиш тўғрисида”, “Ахборот олиш кафолатлари ва эркинлиги тўғрисида” каби қонунлар ва Ўзбекистон Конститутсиясида белгилаб берилган. Бизнинг жамиятимизда жумалистика касби улуғланади ҳамда унга юксак талаблар қўйилади. Мустақил Ўзбекистон журналисти о ъз халқи ва ватанига
содиқ, муносиб бўлм оғи керак. Журналист меҳнатининг иқтисодий асоси ҳақида гапииганимизда унинг меҳнатга мувофиқ тўлов — маош, қалам хақи, мукофотлар
киради. Бунда ҳар бир жумалист билан муассислар, муҳарририят ўртасида махсус битим асосида иш олиб борилади. Бизда истеъдодли, о ъз касбининг ҳақиқий эгаси бўИган жумалистлар учун этарли даражада иқтисодий шарт-шароитлар яратилмоқда. Энг яхши жумалистлар давлатимизнинг мукофотларига сазовор бўИмоқда, эл
орасида ардоқланмоқда. Жумалист меҳнатининг маънавий асосини жумалистнинг ички
> дунёси, cътиқоди, мақсади белгилайди. О ъз қалами билан халққа, ватанга, эзгуликка, адолат ва ҳаққонийликка хизмат қилиш ҳар бир жумалистнинг олий бурчидир. Жумалист мчнатининг уч таркибий қисмига келганимизда жумалист биринчи навбатда муаллиф, ёзувчидир. Матбуот ва оммавий ахбомт воситаларида ўз асарлари билан доимий суратда иштирок этиш — жумалистнинг бош вазифаси, биринчи навбатидаги ишидир. О ъз касбини пухта эгаллаб олиш, ўткир қалам эгаси бўлиш, ижтимоий ҳаётни чуқур ўрганиш ва унинг муаммоларини кўтариб чиқиш, ижтимоий нуқсон ва иллатларга муросасиз бўлиш, доимо изланиш, ижодий маҳоратини ошириб бориш жумалистнинг ижодий қиёфасини белгиловчи бош мезондир. О ъз устида ишламайдиган, кам маҳсул, “қотиб қолган” жумалист о з функсиясини бажара
олмайди. Жумалист меҳнатининг иккинчи муҳим таркибий қисми эса муҳаррирлик, таҳрирчиликдан иборат бўлиб, ҳар бир матбуот ходими ўзи ижод қилиши билан бир қаторда моҳир таҳрирчи, пухта муҳаррир ҳам ҳўлиши талаб этилади. Яъни журналист фақат ўзи ёзибгина қолмасдан балки бошқа муаллифларининг материалларини, кишиламинг хат-хабарларини матбуот нашрлари ёки оммавий ахборот воситалари
учун тайёриаб бера билиши лозим. Жумалист меҳнатининг бу муҳим қисми ундан катта билим ва маҳорат талаб қилади. Таҳриминг бош вазифаси таҳнр қилинаётган асарнинг ғоявийбадиий қимматини ошириш, юқори такомилга эриштиришдан
иборатдир. Таҳрир санъати жумаҳстдан чуқур билимга эга бўлишни, тилнинг қонун-қоидаларини чуқур билишни, яхши услубчи бўлишни талаб қжлади.
Матбуот ходимининг иш фаолиятида унинг ташкилотчилик хусусияти ҳам муҳим аҳамиятга эгадир. Бу — матбуотнинг бош функсияларидан, унинг ҳаётга бевосита таъсир этиш хусусиятидан келиб чиқади. Жумалист ёзиш ва таҳрир қилишдан ташқари матбуот материаиларини уюштириш, уламинг таъсирчанлигини таъминлаш,
самарадориигини ошириш учун доимий курашиши ҳам лозим. Бу эса жумалистдан ижтимоий ҳаётга бевосита аралаша билиш, ката обрўга эга бўлиш, тадбиркор ва ишбилармон, ҳозитжавоб бўлишни талаб қилади. Мустақил республикамизда жумалистика касбига бўлган талаб • тобора ошиб бормоқда. Бизда оммавий ахборот воситалари ва уларда хизмат қилаётган ижодкориаминг эркин, кенг қамровли,
ошкора фаолият кўрсатишлари, ватанимиз равнақи, халқ бахтсаодати, миллатимиз камолати йўлида ижод қилишлари учун барча имкониятлар мавжуддир. Республикамизда 495 та газета, 113 жумал, 3 та ахборот агентлиги, 52 та телестудия, 5 та радиостудия, 3 та телерадиостудиялар мавжуд бўлиб, эркин фаолият кўрсатиб
келмоқдалар. Бу кенг тармоқли матбуот нашрлари ва оммавий ахборот воситаларининг ижодий ходимлари о ъз касбларини улуғлаб, мустақил республикамизга муносиб хизмат қилиб келмоқдалар. Ўзбекистон Жумалисрлар уюшмаси ва бошқа ижодий ташкилотлар бу касб эгаларининг ижодий камолотларини таъминлашда, уламинг ҳақҳуқуқларини ҳимоя қилишда мунтазам иш олиб бормоқдалар. Ўзбекистон республикасининг жумалистлари, қалам аҳллари ва бўлажак жумалистлар о ъз олдиларига қўйилган юксак бурчни албатта оқлай