Хаиткариева сабохат хашимовнанинг ўзбекистон тарихи фанидан

24.Холислик ва ҳаққонийлик журналистиканинг асосий принциплари

Режа:

1. 
   МАТБУОТНИНГ БОШ ПРИНСИПЛАРИ
   
2. 
   Халқчиллик принсипи
   
3. 
   Коммунистик матбуотда ҳу принсип барча матбуот нашрлари ва
   оммавий ахборот воситалари учун бош, мажбурий қоида қилиб қўйилган эди
   

МАТБУОТНИНГ БОШ ПРИНСИПЛАРИ
Матбуот о ъз зиммасига юкланган ижтимоий функсиялами бажаришда маълум принсип (тамойил)ларга амал қилади. Принсип сўзи лотинча “принcипум” деган сўздан олинган бўлиб, асос, бошланғич ғоя деган маънони билдиради ҳамда асосий қоида, раҳбарий ғоя, хулқ-атвор ёки фаолият қоидалари деган тушунчада ишлатилади. Матбуотнинг принсиплари матбуот о ъз фаолиятида доимий амал қилиши керак бўлган қоидалар, йўналишлардир. Матбуот принсиплари ҳам матбуот назариясида муҳим о ърин тутади, илло у матбуотнинг моҳиятини, ички қонуниятларидан энг муҳимини ташкил этади. Матбуот функсиялари каби унинг принсиплари ҳам инсоният жамияти ва унинг тарихий тараққиёти билан боғлиқдир. Матбуот қайси бир давр, қайси бир тузумга тегишли бўлса, яъни қайси ижтимоий борлиқнинг онг ко римши бўлса ўша жамиятга, борлиққа мос келувчи хусусиятларга, яъни принсиплаига эга бўлади. Буни биз инсоният тарихида фаолият кўрсатган ва кўрсатиб келаётган матбуот кўринишлари мисолида яққол кўришимиз мумкин. Феодализм матбуоти авторитар, яъни якка шахс ҳокимлигини тан олиш, унга хизмат қилиш хусусиятига эга эди. Бу давр матбуоти о ъз функсияларини бажаришда, яъни хабардор қилиш, таҳлил этиш ва ҳаётга таъсир кўрсатишда (бу функсияламинг дастлабки кўринишлари феодал матбуотида ҳам мавжуд эди) юқоридаги қоида асосий ўрин тутар ва матбуотнинг бошқа қоидалари — халқчитлик, ҳаққонийлик принсиплари тўИа бажарилмас эди. Эркин дунё ёки буижуа матбуоти эса феодал матбуотга қараганда бжр мунча бошқа хусусиятларга эга бўлганлиги маълумдир. Унда авторитарлик ўм ини маълум даражада тенглик,
демократиклик эгаллаганлиги ҳам маълутн. Аммо буижуа матбуотининг бош моҳияти — пул ҳокимияти, капиталга бўйсуниши, унга хизмат қилиши унинг принсипларини ҳам белгилаб беради. Яъни, буржуа матбуоти ўзаро рақобат, устакорлик, маълум даражада олг ирлик билан иш кўради. Шу билан бирликда эркин дунё
матбуотида обективизм (лотинча обжеcтум нарса, обективизм эса нарсалами аниқ акс эттириш) ва маълум даражада субективизм (лотинча суҳжектум — одам)га ҳам амал қилади. Буижуа матбуотига қарама-қарши ўИароқ коммунистик матбуот о ъз фаолиятида якка ғоя ҳокимлиги натижасида туғилган принсипларга амал қилади ҳамда жамият ҳаётини синфий-партиявий нуқтайи назардан ёритади. Марксизм-ленинизм арбнблари матбуотнинг бош принсипини коммунистик ғоявийлик ва
партиявийликдан иборат, деб кўисатган эдилар. Бу принсип коммунистик матбуот фаолияти даврида қатъий, мажбурий қонун сифатида қўИИанилиб келинди. Партия сўзи инглиз, франтсуз ва лотин тилларида бир қисм, гуруҳ деган маънони билдиради. Бутун бир
жамиятга, қолаверса инсониятга тегишли бўИган, кишиликнинг буюк кашфиёти саналувчи матбуотнинг, ҳатто адабиётнинг синфий, партиявий деб эълон қилиниши ва матбуолнинг бутун фаолиятини якка бир ғояга мажбурий бўйсундирилиши матбуот
ҳақидаги коммунистик тушунчаиаминг тор ва чекианган эканлигини кўрсатиб турибди Матбуотнинг бош принсиплари, о з фаолиятида амал қилиши шарт бо иган асосий қоидаиари нималардан иборат? Матбуотнинг бош принсиплари унинг асл моҳиятидан, бош функсжяларидан келиб чиқади Матбуот инсоният томонидан
дунёни биииб, хабардор бўлиб туриш, ижтимоий информатсия олиш учун кашф этилган экан, худди ана шу мақсад — фаолиятига мос келувчи принсипларга, қоидаларга амал қиииши ло2им. Демак, матбуотнинг бош вазифаси умуминсониятга хизмат қииишдан иборат бо лганииги учун унинг бош принсипи ҳам партиявийлик эмас — умуминсонийиик бўлм оғи керак. Бу принсипнинг назарий асоси шундан иборатки инсоният — табиатнинг гултожи, онгли жамиятнинг, тарихнинг, сивилизатсияламинг ижодкоридир. Инсоният бор экан эр юзида онгли, уюшган жамият, ҳаёт мавжуддир. Свилизатсиянинг, инсоннинг онгли, маданий ҳаёти ва фаолияти белгиларидан бўлмиш матбуотнинг вужудга келиши, иш кўриши ҳам инсоният билан боғлиқдир Инсониятдан ташқарида маълум даражада онгли ҳаёт бўлса-да сивилизатсия йўқ, матбуот ҳам бўлиши мумкин эмас. Шунинг учун ҳам матбуот умуминсониятга тегишли бўлм оғи, унинг мақсад ва вазифаларига ҳаққоний, холис ижтимоий информатсия олиши керак, дунёдан хабардор бўлиши, уни ўқиб, эшитиб, томоша қилиб ҳордиқ чиқариши, дам олиши керак. Ана шу эҳтиёж матбуотнинг бош функсияларини белгилаганидек унинг этакчи қоидалари учун ҳам асос бўлади. Яни, ҳар бир матбуот нашри - газеталар, жумаллар, ҳар бир оммавий ахборот воситаси — радио эшиттиришлар, телекўрсатувлар, информатсия агентииклари умуминсонийлик принсипига қатъиян амал қилиши, яъни умуминсониятга хизмат
қилиши, унинг мақсад ва манфаатлари, қизиқиш ва интилишлари, ҳоҳишига қараб иш тутиши лозим. Умуминсоният неча-неча асрлар давомида ишлаб чиққан ва шакллантирган олижаноб қадриятлар — тинчлик, эзгулик, ҳақиқат, адолат, дўстлик, поклик, меҳнат, яратиш, ўзаро ҳурмат ва бошқа қоидалар ҳар бир матбуот нашри, оммавий ахборот воситалари фаолиятида бош қоида, асосий ғоя ҳўлиб хизмат қилиши лозим. Яъни, ҳар бир матбуот нашри, оммавий ахборот воситалари айрим якка шахслар ёки партияларга эмас, инсониятга хизмат қилишни о ъз оидига мақсад қилиб қўйм оғи, инсониятга фойда келтирмоғи, унинг ҳаёти доимо эркин, фаровон кечиши учун, дунёда тинчлик ҳукмрон бўлиши учун, озодлик, тенглик, демократия учун, ер юзида алдов, зулм, уруш бўлмаслиги учун, поклик ва олижаноблик учун, доимо ҳақиқат қарор топиши учун, тараққиёт учун
курашмоғи, шу йўлда фаолият кўрсатмоғи лозим. Умуминсонийлик принсипининг заррача бўлса-да бузилиши - матбуотнинг айрим шахслар манфаатига хизмат қилиши (агар бу инсониятга зарар келтирса), зулм-зўровонлик воситачиси бўИиш,
ҳақиқатдан кўз юмиш, ёлғон, юзаки, бир ёқлама хабарлар тарқатиш, миллий, ирқий ва диний низоларни келтириб чиқариш, урушни ташвиқ қилиш ва бошқалар содир бўлса ўша матбуот нашри, оммавий ахборот воситаси о ъз функсиясини бажара олмайди ва ундан инсоният юз ўгиради. Умуминсонийлик принсипи ҳар бир жумалист, публитсист ва ижодкор учун унинг ижтимоий-сиёсий ва касбий даражасини белгиловчи, ижодий маҳсулининг пирровард баҳосини берувчи, унинг керак-нокераклиги,
фойда-зарарини, қимматини белгУовчи бирдан-бир холис мезондир. Жумалистнинг ҳар бир информатсияси, публитсистнинг фикри, ижодкоминг ҳар бир сатри, асари инсониятга нима бера олиши билан ўлчанади. Бунга буюк ижодкорлар, публитсистламинг фаолияти, ёзган асарлари мисол бўла олади. Улар томонидан яратилган ҳар
бир асар инсониятга бирор янгилик, янги фикр, янги ғоя, янги завқ-шавқ, ҳис-ҳаяжон береагина бу асар ўлмайди, умрбоқий бўлиб қолади. Аксинча, шунчаки. о ъз шахсий манфаати учун, бирор шахс ёки гуруҳга ёқиш учун, ёинки юзаки, хом-хатала ёзилган бўлса бундай асарнинг умри қисқадир. Шундай экан —
умуминсонийлик матбуотнинг ҳам, адабиёт ва санъатнинг ҳам бош принсипи, ижод ва фаолият қоидаси бўИм оғи керак. Матбуотнинг бош принсипларидан бири халқчилликдир. Халқчиллик — умуминсонийликнинг таркибий қисми, мантиқий давоми, муайян кўринишидир. Бу принсипнинг назарий асоси шундан иборатки, халқ
тарихнинг яратувчиси, дунёдаги барча моддий-маънавий бойликлар ижодкори, тарихий тараққиётни оЖға сурувчисидир. Умуминсоният о ъз навбатида халқларга бўлинади. Халқ (арабча - яратилмиш деган маънони билдиради) маълум ҳудудда яшовчи, о ъз тарихи, тақдири, манфаати билан бирлашган одамламинг ката йиг индисидир. Масалан, ўзбек халқи, рус халқи, Ўзбекистон халқи, дунё халқлари ва ҳк. Халқ бир миллатдан ёки бимеча миллатдан иборат бўлиши мумкин. О ъз ҳудудидаги барча ижтимоий-сиёсий, иқтисодий, жуғрофий, экологик ва бошқа муаммолар ва масалалар халққа тегишлидир. Халқ инсониятнинг бир бўлаги сифатида умуминсоний ва ўзигагина тегишли бўлган манфаатлаига эгадир. Бинобарин ана шу ҳудудда фаолият кўрсатувчи, шу халққа тегишли бўлган матбуот халқчиллик принсипига амал қилиши, яъни ўша халқ манфаатлари ва мақсадлари йўлида хизмат қилиши лозим. Бу принсипнинг талаби шундан иборатки ҳар бир матбуот нашри, ҳар бир оммавий ахборот воситаси о ъз халқининг манфаати, тарихи, маданияти, лараққиёти масалаларини кенг ёритиши, унинг ижтимоийсиёсий, иқтисодий, рпаданий-маънавий юксалишига хизмат қилмоғ шарт. Бу матбуотнинг о ъз функсияларини бажариши, яъни ижтимоий . ҳаётни, ихалқ ҳаётини тўИа акс эттириш, таҳлил қилиш ва унга қайтадан таъсир кўрсатишининг асоси ҳисобланади. Матбуот халқнинг кундалик фикр ва туйғуларининг аниқ ва янгроқ ифодаси бўлиши лозим. У халқ орасида бўлиши ҳамда халқнинг умид ва ташвишлари, меҳри ва нафрати, қувонч ва дардини тенг баҳам кўриши шарт. Ҳар бир матбуот нашри, оммавий ахборот воситаси халқдан ажралмаслиги, унинг ҳаётий муаммоларини очиқ, холис баён қилиши, халқ орзу-умиди, фикр-туйғуларининг ҳақиқий ифодачиси бўлм оғи керак. Бунинг заррача бўлсада бузилиши — халқдан ажралиб қолиш, халқ ҳаётини бузиб, хаспўшлаб ёритиш,
якка шахс, якка г ояга хизмат қилиш ва бошқа ҳоллер матбуотнинг о ъз функсияларини бажара олмаслигига, халқнинг норозилиги ва инкорига сабаб бўлади. Ундай матбуот нашрини халқ ўқимайди, оммавий ахборот воситаларидан юз ўгиради. Халқчиллик принсипи ҳар бир жумалистдан, публитсистдан, ҳар бир ижодкордан ўзининг бутун ижоди, қалб қўрини хаиққа бағишлашни, бутун умр халққа хизмат қилишни талаб этади. Ҳар бир қалам саҳиби о ъз асрларида халқнинг ҳаёти, меҳнати, ташвиши, қувончи, фикр- ўйи, орзу-умидларини кенг, ҳаққоний тасвирлаши лозим. Халқчиллик публитсистика ва бадиий ижоднинг энг муҳим талаби, ҳар қандай
асаминг ҳаётийлиги, умрбоқийлигини белгииовчи асосий ва бемуроса мезондир. Халқ руҳи, унинг дииидагилами ифода этувчи ва юксак маҳорат билан ёзилган асарларгина умрбоқий бўлиши мумкин. Агар жумалист, публитсист, ижодкор халқчилиикка эриша олмас экан, ҳеч қачон халқ назарига тушмайди, халқнинг ҳурмат-еътиборини қозона олмайди. Халқчиллик принсипининг аниқ кўринишларидан бири — миллийликдир. Бинобарин матбуот миллийлик принсипига ҳам амал қилиши лозим. Миллат — тарихан ташкил топган, маданияти, тили, ҳудуди, иқтисодий ҳаёти ва руҳий хусусиятларининг умумийлиги асосида вужудга келган одамлар бирлашмасидир. Масалан, ўзбек миллати, рус миллати ва ҳк. Миллийлик халқчилликнинг, умуминсонийликнинг муштарак бир таркибий қисми, муайян кўриниши экан, шу миллат ҳудудида, шу миллат тилида чиқувчи матбуот о ъз миллатининг манфаати, орзу-умиди, тараққиёти учун хизмат қилиши керак. Барча матбуот нашрлари, оммавий ахборот воситалари кундалик фаолиятларида шу миллатнинг ижтимоий-сиёсий,
иқтисодий ва маданий-маънавий ҳаётини кенг ёритиши, миллатнинг дарди билан нафас олиши лозим. Ҳар бир журналист, публитсист, ижодкор о ъз асарларида о ъз миллатининг ҳаёти, руҳи, фикр-ўйлари, қувонч ва ташвишларини акс эттириши, миллий қадриятларга суяниши шарт. Бунинг учун миллатнинг тили ва дилини, руҳини яхши идрок эта билиши лозим. Шу билан биигаликда миллийлик, миллат манфаатлари умумхалқ манфаатларига, умуминсоният манфаатларига зид келмаслиги, ўзаро муштарак бўИиши талаб этилади. Миллийликни менсимаслик манқуртликка, космополитизмга олиб келганидек бир миллат манфаатларини халқ манфаати, умуминсоният қадриятларидан
юқори қўйиш миллий маҳдудликка, миллий зўравонликка олиб келиши мумкин. Ҳар бир журналист, публитсист, ижодкор о ъз миллатини севиши билан бир қаторда ҳам бошқа миллатлами ҳам ҳурмат қилиши, уларнинг ҳам хусусиятларини, манфаатларини тушуниши ва шу асосда ижод қилиши лозим. Яъни, жумалист, ижодкор миллийлик, о ъз
миллатига хизмат қилиш орқалигина халқчиллик ва умуминсонийликка хизмат қила олади. Матбуотнинг энг муҳим қонуни, принсипларидан бири — унинг ҳаққонийлигидир. Ҳаққонийлик — мутфақ ҳақиқатга интилиш инсоннинг дунёни билишдаги бош талаби, иш усулидир. Инсон пайдо бўлиб, онги ривожлана боштаган пайтдан бошлаб ўзини ўраб турган нарса ва ашёламинг, юз бераётган воқеа ва ҳодисаламинг асл, туб моҳиятини билиб олишга интилади, бу йўлдан асло тўхтамайди. Чунки ҳаққоний билим ва аниқ тажрибагина инсоннинг дунёни билиши ва эгаллашида қўИ келади. Аммо тажрибасизлик туфайии нотўғри хулосалар ҳам келиб чиқади, бир инсоннинг иккинчи инсондан манфаат қидириши, ўзаро муносабатлар натижасида ёлғон ҳам келиб чиққан. Инсоният ўзининг неча асрлик ҳаёти, фаолияти давомида ана шу рост ва ёлғон ўртасида қолиб, ҳақиқатни, яъни ростни излаб келади. Инсониятнинг маънавий маҳсули бўлган матбуот инсониятга хизмат қилар экан ҳақиқатга асосланмоғи, ижтимоий ҳаёт воқеаларини ҳаққоний акс эттирмоғи, рост сўзлам оғи керак. Шундагина у инсоният интилган эзгуликка, адолатга, тараққиётга хизмат қилади. Аксинча бўлса — матбуот ёлғон хабарлар тарқатса, ҳаётни бир ёқлама, нотўғри ёритса, ёлғон сўзласа инсониятга катта зарар етказади, инқирозга этаклайди. Шундай экан барча матбуот нашрлари, оммавий ахборот воситалари ҳаққонийлик принсипига амал қилиши шарт. Бундан заррача чекиниш унинг о ъз функсияларини ҳажаришда монеълик қилади. Бу принсип ҳар бир жумалист, публитсист ва ижодкордан фақат ҳақиқатни, айни ҳақиқатни ёзишни талаб этади. Ҳаққонийлик публитсистик ва бадиий ижоднинг бош мезони, асосий талабидир. Ҳаёт ҳақиқатларини очиб бера олган, о ъз миллати, халқи ва провард натижада умуминсоният учун қадрли бўИган асарлапгина умрбоқийдир. Бу принсипнинг заррача бў!са-да бузилиши, о ъз манфаати ёки якка ғоя, шахс талаби билан ҳаёт ҳақиқатидан кўз юмиш ижодкоминг инқирозига сабаб бўлади. Олдинги давр — коммунистик матбуот бошқа принсиплар қаторида ҳаққонийлик принсипига ҳам риоя қилмаганлиги боисидан инқирозга учради. Мустақилиикка эришган Ўзбекистон матбуотида бошқа принсиплар қаторида ҳаққонийлик принсипи ҳам тобора такомил топиб бормоқда. Матбуотнинг асосий принсипларидан бири — оммавийликдир.
Оммавийлик ҳар бир матбуот нашрининг ва оммавий ахборот воситасида кўпчиликнинг доимий иштирок этиши, унинг кўпчилик томонидан яхши кутиб олиниши, оммалашувидир. Оммавийлик принсипи умуминсонийлик, халқчиллик, миллийлик ва ҳаққонийликнинг мантиқий давоми бўлиб, юқоридаги принсипларга қатъий амал қилган ва шу асосда о ъз функсияларини то ла бажара олган матбуот нашри, оммавий ахборот воситасигина кенг оммалашуви, ўқувчилар, радиотингловчилар ва телетамошабинларга манзур бўлиши мумкин. Шу билан бирликда бу принсип ҳар бир матбуот нашри ва оммавий ахборот воситасидан юксак савияда иш олиб боришни, ҳар бир журналист, публитсист ва ижодкордан катта меҳнат ва маҳоратни, доимий изланишни талаб қилади. Оммавийликка эриша олмаган матбуот нашри, жумалист муваффақият қозона олмайди. Матбуот фаолиятида партиявийлик принсипи ҳам мавжуддир. Коммунистик матбуотда ҳу принсип барча матбуот нашрлари ва
оммавий ахборот воситалари учун бош, мажбурий қоида қилиб қўйилган эди. Аслида эса партиявийлик — умуминсонийлик, халқчилик ва ҳаққонийлик билан ўлчанувчи тушунча ҳисобланади. Партиявийлик принсипи жамиятдаги айрим партиялар,
уюшмалар, ташкилотлар томонидан нашр этиладиган маибуот органлари учун қбълланиладиган қоида бўлиб, ўша партия, уюшма, ташкилотнинг дастури, йўл-йўриқлари асосида иш ко риш демакдир. Бу — табиий бир ҳол. Аммо партиявийлик принсипи юқорида таъкидлаб ўтилганидек умуминсонийлик, халқчиллик ва миллийлик принсипига, шунингдек ҳаққонийликка зид бўлмаслиги керак. Акс ҳолда у жамиятга зарарли ҳодисага айланади. Мустақил Ўзбекистонда қатор партия газеталари — Ўзбекистон Халқ демократик партиясининг оигани —“Ўзбекистон овози”,Фидокорлар партиясининг нашри —“Фидокор”, Адолат сотсиалдемократик партиясининг нашри - “Адолат”, Ўзбекистон Миллий тикланиш партиясининг матбуот нашри «Миллий тикланиш», Ўзбекистон лиҳерал-демократик партиясининг нашри «ХХ1 аср» газеталари юқоридаги принсип асосида иш кўриҳ келмоқда. Матбуот принсиплари жамият тараққиёти билан бирликда ривожланиб, такомиллашиб, янги-янги қирралари очилиб бораверади. Лстиқлол даври ўзбек матбуоти ва оммавий ахборот воситалари фаолиятида юқоридаги принсиплар кенг қўлланилиб келинмоқда. Республика Олий Мажлиси томонидан қабул қилинган “Оммавий ахборот воситалари тўғрисида”, “Жумалистик фаолиятни ҳимоя қилиш тўғрисида”, “Ахборот олиш кафолатлари ва эркинлиги тўғрисида” каби ва бошқа қонунЖар ўзбек матбуоти нашрлари ва оммавий ахборот воситалари ишини янада такомиллаштириш, уламинг
матбуотнинг бош принсипларига амал қилган ҳолда асосий функсияларини бажаришлари учун катта имкониятлар яратиб берди. Ўзбек жумалистлари, публитсистлари, батх:ҳа ижодкорлар о ъз фаолиятларида матбуотнинг бош принсипларига оғишмай амал қилиб
келмоқдаиар.