Хаиткариева сабохат хашимовнанинг ўзбекистон тарихи фанидан

13.Журналистика жанрлари (турлари)
Режа:

1. 
   PUBLITSISTIKANING TURLARI VA JANRLARI
   
2. 
   Publitsistika asl ma’noda
   
3. 
   korrespondensiya
   

PUBLITSISTIKANING TURLARI VA JANRLARI
Jumalistikaning o‘z ijtimoiy vazifalarini bajarishi, ijtimoiy borliqni
o‘zida aks ettirishida publitsistika muhim rol o‘ynaydi. Ya’ni, jurnalistika
ijtimoiy hayotni tasvirlash, tahlil etish va unga qaytadan ta’sir qilishda
publitsistikadan keng foydalanadi. Boshqacha qilib aytganda publitsistika
jumalistikaning mohiyatini, uning ichki mazmunmi, jurnalistika
matenallarining o ‘zagini tashkil etadi.
Publitsistika lotincha “publicus” so‘zidan olingan boiib “ijtimoiy”,
“jamiyatga oid” degan ma’noni beradi. Publitsistikaning mohiyati haqida
turlicha qarashlar, turlicha ta’riflar mavjuddir. Ayrim lug‘atlarda u
ijtimoiy, siyosiy masalalarni yorituvchi adabiyot deb qaralsa, ayrim
mutaxassislar tomonidan unga ijodning bir turi deb ta’rif beriladi.
Bizningcha bu har ikkala ta’rifda ham publitsistikaning xususiyatlari
o‘z lfodasim topgan.
Publitsistika bu — hayotni tasvirlashning alohida bir yoii, usuli, ijod
turidir. U jamiyat hayotining shu kundagi, ayni zamondagi b o iib o'tgan
ijtimoiy ahamiyatga molik voqea va hodisalarni aks ettirib ommaga
yetkazadi, davrning eng dolzarb masalalariga munosabat bildiradi,
yechilishi kerak boigan muammolarni ko‘tarib chiqadi, shu kungi, ayni
zamondagi kishilar uchun xizmat qiladi. Publitsistika shu zamon voqea va
hodisalaridan shu zamon kishilarmi xabardor qilish, shu kun uchun zarur
masala va muammolarni tahlil etish va ularning yechilishi borasida
jamiyatga ta’sir ko‘rsatish vositasidir. Publitsistikaning bosh vazifasi
hayotdagi voqea va hodisalar, masala va muammolar haqida jamoatchilik
fikrim uygVjtishdan iborat.
Publitsistika asl ma’noda - aytilgan gap, yozilgan matn, ma’lum bir
ko‘rimshdagi asar boiib, u jurnalistika sahifalariga ko‘chgan, radio,
televidemye, intemetdan o‘rin olgan taqdirdagma g‘oyaviy siyosiy va
ma’naviy kuchga aylanadi, ommaga yetib boradi. Garchi publitsistik ruh,
y i’ni ayni zamon muammolarini ko‘tarib chiqish va ayni zamon
kishilariga yetkazib borish ijtimoiy hayotni aks ettirish ko‘rinishlaridan
bo‘lmish badiiy adabiyotda va san’atning barcha turlarida mavjud boisada publitsistika keng va har taraflama ish ko‘ra oladigan maydon -
jurnalistikadir Illo, jurnalistika ham xuddi ana shu ijtimoiy vazifani
bajaradi, ya’ni ijtimoiy hayotni tasvirlaydi, tahlil etadi, unga o‘z ta’sirini
koisatadi va u o‘zining bu ijtimoiy vazifasini publitsistika orqali amalga
oshiradi. Bu esa jurnalistika bilan publitsistikaning bir-biri bilan
chambarchas bogiiqligini ko‘rsatadi. Jumalistikasiz publitsistika va
publitsistikasiz jurnalistika ish ko‘rolmaydi.
Publitsistika insoniyatning hayotni bilishi, uni idrok etishi, olamda yuz
berayotgan voqea va hodisalardan xabardor boiishi va ulardan o‘zi uchun
tegishli xulosalar chiqarishi vositasidir. Shu boisdan ham u insonning
hayotni kuzatish, tadqiq etish natijasi, tajribalaridan kelib chiqqan fan bilan
hamda tashqi dunyoning estetik in’ikosi boigan adabiyot va san’at bilan
chambarchas bogiiqdir. Publitsistika hayotdagi fakt va voqealarni qayd
etish, ularni tadqiq etish, mohiyatini, ichki qonuniyatlarni ochishda fanga
xos qator usul va imkoniyatlardan foydalanadi. Shu boisdan har qanday
publitsistik asarda m aium darajada ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, ilmiy
tadqiqot mavjud boiadi. Shu bilan birgalikda publitsistika dunyoni bilish
va aks ettirishda asosan so‘zdan foydalanganligi boisidan u badiiy
adabiyotga yaqin turadi va uning tarkibiy qismiga aylanadi. Publitsistika
so‘z san’ati boim ish badiiy adabiyotdan obraz va obrazlilik, syujet,
kompozitsiya va boshqa zarur tasviriy vositalami oladi. Bu adabiy-badiiy
unsurlar publitsistik asarlarning ta’sirchanligini oshirish, hayotni jonli,
qiziqarli tasvir etish uchun qoilaniladi. Ammo publitsistikaning asosiy
vazifasi shu kungi ijtimoiy hayotni shu kun uchun tezkorlik bilan yoritib
berishdan iborat boiganligi boisidan unda yuqoridagi adabiy-badiiy
vositalardan faqat zarur hollardagina, m aium darajada foydalaniladi.
Ya’ni, xuddi jurnalistika singari publitsistika ham so‘z siyosatidir. Xuddi
jurnalistika singari publitsistika ham ijtimoiy hayotning barcha sohalarini
qamrab oladi va jamiyat hayotining qaysi qirralarini yoritishga qarab turli
xillarga boiinib ketadi. Masalan, jamiyatning shu kundagi, ayni
zamondagi hayotining bosh masalalarini ijtimoiy-siyosiy publitsistika
yoritsa, uning iqtisodi, ishlab chiqarish masalalarini esa iqtisodiy
publitsistika o‘zida aks ettiradi. Ilmiy publitsistika ilm-fan sohasidagi
muammolarni yoritadi. Publitsistika faqatgina jamiyat hayotining barcha
qirralarini yoritishda o‘ziga xos vosita va usullardan foydalafiadi.
Jumladan, adabiy-badiiy publitsistika o‘zida hayotning barcha sohalarm 1
aks ettirsa-da, bunda u alohida adabiy-badiiy vositalarga tayanadi. Ya’ni,
badiiy publitsistika hayotga badiiy adabiyot nuqtai nazaridan yondashadi
hamda jurnalistika bilan adabiyot o‘rtasidaturadi, ulami bir-birlariga uzviy
bog‘laydi.
Hajviy publitsistika esa ijtimoiy hayotni yoritishda alohida ljtimoiybadiiy vosita boigan ijtimoiy kulgiga, ya’ni satira va yumorga asoslanadi.
Fotosuratlar yordamida ish ko‘radigan fbtopublitsistika ham publitsistika
tarkibiga kiradi. Publitsistika jurnalistika, ommaviy axborot turlariga qarab
ham turli xillarga boiinib ketadi. Ma.salan jurnalistika, ya’ni gazeta va
jurnal sahifalaridan joy oladigan publitsistik materiallardan tashqari
radiopublitsistika, telepublitsistika ham mavjuddir. Televideniyedan joy
oladigan va kino san’ati bilan bogiiq boigan kinopublitsistika ham
umumiy publitsistika bilan birlashib ketadi. Ijtimoiy hayotning eng muhim
tomonlari, bosh qirralarini aks ettirish boigan publitsistika ana shunday
keng qamrovga va rang-baranglik xususiyatiga ega. Yuqorida keltirib
octilgan xususiyatlar publitsistikaning mazmuniy va uslubiy tomonlariga
taalluqlidir. Shu bilan birgalikda publitsistika o‘zining ichki xususiyatlari,
ijtimoiy hayotga qay tarzda yondashish va aks ettirish qirralari nuqtai
nazaridan ham turli xillarga boiinib ketadi.
Hayotdagi voqea va hodisalar haqida tezkorlik bilan xabar beruvchi,
hayotning ko‘zga ko'rmib turgan ustki qatlamlarini yorituvchi publitsistika
— axboriy, yoki xabardor etuvchi publitsistika deyilsa, voqea va
hodisalarning ichki mohiyatini ochib beruvchi, hayotning chuqur ichki
qatlamlarini o‘zida aks ettiruvchi publitsistikani tahliliy publitsistika
deymiz.
Hayotdagi voqea va hodisalar, kishilar faoliyatini adabiy-badiiy
vositalar bilan yorituvchi, boshqacha qiiib aytganda hayotni badiiy-estetik
jihatdan tahlil qilib baholovchi badiiy publitsistika mazkur ijod turining
eng mukammal, yuqori shaklini tashkil etadi. Publitsistikaning mazkur uch
xili bir-biri bilan o‘zaro munosabatda b o iib bir-birini toidirib keladi
hamda ijtimoiy hayotning barcha qirralarmi o'zida har taraflama, rangbarang aks ettiruvchi ijtimoiy-ijodiy hodisa sifatida insoniyatga xizmat
qiladi. Ya’ni, publitsistika hayot haqida xabar berish, uni tahlil etish bilan
cheklanib qolmasdan uni rang-barang, turli jilolarda tasvirlaydi. Bu-inson
ongining buyuk kashfiyotlaridan biridir.
Publitsistika tur va xillarga boiinishdan tashqari ichki-tarkibiy
jihatdan turli janrlarga ham boiinadi. M a’lumki, janr so‘zi fransuzcha xil,
tur ma’nosini bildiradi hamda adabiyot va san’at asarlarining m a’lum
mazmuniy va shakliy turini bildiradi. Masalan, badiiy adabiyotning nasriy
turidagi hikoya, qissa, roman, she’riy turidagi she’r, g‘azal, ballada,
doston, tasviriy san’atdagi natyurmort, portret, peyzaj va boshqalar bunga
misol b o ia oladi. Inson ijodining bir turi boigan publitsistika ham xuddi
shu kabi o‘z janrlariga ega boiadi va bu janrlar publitsistikaning vazifasi,
izchil xususiyatlaridan kelib chiqadi. Jumladan, axboriy publitsistika xabar
(axborot), reportaj, intervyu, hisobot kabi janrlarga ega. Bu janrlar
hayotdagi fakt va hodisalarni, yangiliklarm tezkorlik bilan yoritishga
xizmat qiladi. Mazkur janrlarning asosiy vazifasi o‘quvchilarni jamiyatda
yuz berayotgan voqea va hodisalardan xabardor qilish hisoblanadi. Tahliliy
publitsistika ham o‘zi uchun zarur janrlarga ega. Bular kengaytirilgan
xabar (korrespondensiya) , suhbat, maqola, taqriz kabilar boiib ularda
hayot voqealaridan xabar berishdan tashqari ulami tahlil etish, ichki
mohiyatini ochib berish asosiy o ‘rin tutadi.
Tahliliy publitsistika janrlari hayotning ichki qatlamlariga kirib
boradi, ularni tadqiq etadi va o‘quvchi ongining ichki qatlamlariga ta’sir
ko‘rsatadi. Tahliliy publitsistika hayotning muhim, zarur masalalari va
muammolarini ko‘tarib chiqishda va ularga nisbatan jamoatchilik fikrini
uyg‘otishda keng miqyosda xizmat qiladi.
Hayotni adabiy-badiiy nuqtai nazardan yoritishga xizmat qiluvchi
badiiy publitsistikaga lavha, ocherk, esse kabilar hamda ular qatoriga
hajviy publitsistikaga oid boigan feleton, pamflet kabi janrlar kiradi Shu
bilan birgalikda hajviy publitsistika axboriy va tahliliy publitsistika
janrlaridan ham (hajviy axborot, hajviy maqola va b.) foydalanishi
mumkin.
Publitsistika turlari va janrlarining xilma-xilligj uning ijtimoiy hayotni
keng va har taraflama aks ettirishdan iborat ijtimoiy vazifadan' kelib
chiqadi. Publitsistika orqali insoniyat o‘zini о Tab turgan tashqi dunyodan
xabardor boiadi, uni anglaydi va o'z manfaati yoiida foydalanadi.
Binobarm, publitsistika insoniyatning muhim ijtimoiy-siyosiy, ma’naviyijodiy quroli, yashash vositasi hisoblanadi. Insoniyat har taraflama
taraqqiyotga erishgan hozirgi . davrga kelib jumalistikaning,
publitsistikaning o‘rni va ahamiyati tobora oshib bormoqda. Quyida biz
publitsistikaning yuqorida keltirilgan uch tarkibiy qismi va ularga kiruvchi
janrlar bilan batafsil tanishib chiqamiz.