2. Tirik organizmlar qayerlarda tarqalgan?
3. Biosferada moddalar qanday aylanma harakatda bo’ladi?
4. Uglerodning aylanma harakati sxemasini tushuntirib bering.
5. Biogen, oraliq va o’lik modda nima ?
6. Biota deganda nima tushuniladi?
7. Biosfera barqaror muvozanatini asrash uchun qanday choralar
ko’rish kerak?
8. Noosfera ta’limoti va uning asoschilari
9.
Qanday global, regional va mahalliy ekologik muammolar
mavjud ?
10. Ekologik muammolaming kelib chiqish sabablari nimada?
11 .O’zbekistondagi ustuvor ekologik muammolami ta’riflang.
12. Ekologik qonun va prinsiplami tushuntirib bering.
13. B. Kommoneming a) «hammasi o’zaro bog’langan»; b)
«hammasi qayergadir yo’qoladi»; v) «tabiat yaxshiroq biladi»; g)
«hammasi uchun to’lash kerak» ekologik qonunlar bo’yicha ma’ruza va
referatlar yozib keling.
so
II AMALIY EKOLOGIYA
7-Bob. ATM OSFERA EKOLOGIYASI
7.1 Atmosferaning tuzilishi va asosiy xususiyatlari
Atmosfera Yer sharining havo qobig’i bo’lib, biosferada hayot
avjudligini taminlovchi asosiy manbalardan biridir. Atmosfera barcha
nzotlami zararli kosmik
nurlardan himoya qilib turadi, sayyora
izasidagi issiqlikni saqlaydi. Agar havo qobig’i bo’lmaganida yer
izasida kunduzi +100°S va kechkurun -100°S xarorat kuzatilgan
i’lar edi. Atmosferaning yuqori chegarasi taxminan 2000 km
ilandlikdan o’tadi. Atmosfera birnecha qatlamlardan iborat bo’lib,
ling asosiy massasi (90%) 10-16 km balandlikkacha bo’lgan quyi
>posfera qismida joylashgan. Troposferada har 100
metrga
•'tarilganda havo xarorati 0,6°S ga kamayadi va +40°C dan-50°C
cha pasayadi. Ob-havo va iqlim asosan troposferadagi jarayonlar
lan bog’lik. Atmosferaning shu qatlamida barcha yog’inlar va
ilutlar hosil bo’ladi, bo’ronlar yuz beradi. Troposfera ustida 40-50 km
cha balandlikda stratosfera joylashgan va unda harorat pasayib
•radi. Stratosferada 22-24 km oraliqda
Yerdagi tirik organizmlarni
tnoya qiladigan, ultrabinafsha nurlanishning katta qismini yutib
iladigan ozon qatlami joylashgan. Ozon gazi yig’ilganda yupqa, 2-4
m
qatlamni hosil qiladi, lekin himoya ahamiyati juda ham katta.
ratosferadan keyin, 50 km dan yuqorida mezosfera joylashgan va
ida harorat pasayib boradi. 80 km yuqorida harorat 70° С ni tashkil
ladi. Undan yuqorida termosfera joylashgan bo’lib, 500-600 km
landlikda havo harorati 1600° S gacha ko’tariladi. 800-1600 km da
zosfera joylashgan va unda havo juda ham siyrakdir.
Begona
1
’shimchalari bo’lmagan atmosfera havosi quyidagi tarkibiy
smlardan iborat : azot-78.09%, kislorod 20.94% , argon 0.93 %,
;lerod kushoksidi- 0.03 % . Begona gazlaming miqdori nisbatan kam.
mdan tashqari havoda doim 3-4 % Suv bug’lari mavjud, chang
rralari bo’ladi. Atmosferadagi har bir gaz o ’ziga
xos fizik va
myoviy xususiyatlarga egadir. Atmosferada uzoq vaqtdan beri asosiy
zlarning nisbatan doimiy miqdorlari mavjud bo’lib, so’nggi yillarda
son ta’sirining kuchayishi natijasida gazlar balansining o’zgarishi
izatilmoqda. Atmosferadagi azot va kislorodning miqdori juda katta
’lishiga qaramasdan salbiy ta’sir tobora kuchayib bormoqda.
51
Kislorodning asosiy manbai bo’lgan o’rmonlaming maydoni tezlik
bilan qisqarmoqda, Okeanning neft maxsulotlari
bilan ifloslanishi
fitoplankton (suv yuzasida suzib yuradigan mikroskopik o’simliklar)
faoliyatiga ta’sir ko’rsatmoqda. Qazilma yoqilg’ilardan foydalanish
jarayonida o’nlab milliard tonna kislorod sarf bo’lmoqda. Bu jarayonlar
kelajakda kislorod balansining o’zgarishiga olib kelishi mumkin.
Oxirgi 150 yil davomida inson faoliyati
natijasida atmosferadagi
uglerod kushoksidi (SO,) ortgan. SO
2
zaxarli emas, o’simliklar uchun
ozuqa hisoblanadi. SO
2
qisqa to’lqinli quyosh nurlarini o’tkazadi, lekin
yerdan qaytarilgan uzun to’lqinli issiqlik nurlanishini ushlab qoladi.
Natijada «issiqxona effekti» vujudga keladi. Yeming o’rtacha harorati
(+15°S) 0,8-1° S ga oshganligi qayd qilinmoqda. Yoqilg’ining ko’plab
ishlatilishi muammoni keskinlashtiradi. Atmosferada metan
(SN4)
va
azot chala oksidi (N, O) miqdorining ortishi «issiqxona effekti»ni
kuchaytirmoqda. Bu iqlim o’zgarishini keltirib chiqarmoqda. 1997-yil
10 dekabrda imzolangan Kioto Bayonnomasiga muvofiq,
alohida
davlatlar o’z zimmalariga issiqxona gazlarini chiqarishni qisqartirish
majburiyatini olganlar va zarur tadbirlarni amalga oshirmoqdalar.
Bunda issiqxona gazlarini chiqarishni 1990-yil darajasida qisqartirish
ko’zda tutiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
