H. T. Tursunov, T. U. Raximov ekologiya o’quv qo’llanma Toshkent

Nazorat savollari va topshiriqlar
1. Biosfera va uning chegaralari.
49

---

2. Tirik organizmlar qayerlarda tarqalgan?
3. Biosferada moddalar qanday aylanma harakatda bo’ladi?
4. Uglerodning aylanma harakati sxemasini tushuntirib bering.
5. Biogen, oraliq va o’lik modda nima ?
6. Biota deganda nima tushuniladi?
7. Biosfera barqaror muvozanatini asrash uchun qanday choralar 
ko’rish kerak?
8. Noosfera ta’limoti va uning asoschilari
9. Qanday global, regional va mahalliy ekologik muammolar 
mavjud ?
10. Ekologik muammolaming kelib chiqish sabablari nimada?
11 .O’zbekistondagi ustuvor ekologik muammolami ta’riflang.
12. Ekologik qonun va prinsiplami tushuntirib bering.
13. B. Kommoneming a) «hammasi o’zaro bog’langan»; b) 
«hammasi qayergadir yo’qoladi»; v) «tabiat yaxshiroq biladi»; g) 
«hammasi uchun to’lash kerak» ekologik qonunlar bo’yicha ma’ruza va 
referatlar yozib keling.
so

---

II AMALIY EKOLOGIYA
7-Bob. ATM OSFERA EKOLOGIYASI
7.1 Atmosferaning tuzilishi va asosiy xususiyatlari
Atmosfera Yer sharining havo qobig’i bo’lib, biosferada hayot 
avjudligini taminlovchi asosiy manbalardan biridir. Atmosfera barcha 
nzotlami zararli kosmik nurlardan himoya qilib turadi, sayyora 
izasidagi issiqlikni saqlaydi. Agar havo qobig’i bo’lmaganida yer 
izasida kunduzi +100°S va kechkurun -100°S xarorat kuzatilgan 
i’lar edi. Atmosferaning yuqori chegarasi taxminan 2000 km 
ilandlikdan o’tadi. Atmosfera birnecha qatlamlardan iborat bo’lib, 
ling asosiy massasi (90%) 10-16 km balandlikkacha bo’lgan quyi 
>posfera qismida joylashgan. Troposferada har 100 metrga 
•'tarilganda havo xarorati 0,6°S ga kamayadi va +40°C dan-50°C 
cha pasayadi. Ob-havo va iqlim asosan troposferadagi jarayonlar 
lan bog’lik. Atmosferaning shu qatlamida barcha yog’inlar va 
ilutlar hosil bo’ladi, bo’ronlar yuz beradi. Troposfera ustida 40-50 km 
cha balandlikda stratosfera joylashgan va unda harorat pasayib 
•radi. Stratosferada 22-24 km oraliqda Yerdagi tirik organizmlarni 
tnoya qiladigan, ultrabinafsha nurlanishning katta qismini yutib 
iladigan ozon qatlami joylashgan. Ozon gazi yig’ilganda yupqa, 2-4 
m qatlamni hosil qiladi, lekin himoya ahamiyati juda ham katta. 
ratosferadan keyin, 50 km dan yuqorida mezosfera joylashgan va 
ida harorat pasayib boradi. 80 km yuqorida harorat 70° С ni tashkil 
ladi. Undan yuqorida termosfera joylashgan bo’lib, 500-600 km 
landlikda havo harorati 1600° S gacha ko’tariladi. 800-1600 km da 
zosfera joylashgan va unda havo juda ham siyrakdir. Begona 
1
’shimchalari bo’lmagan atmosfera havosi quyidagi tarkibiy 
smlardan iborat : azot-78.09%, kislorod 20.94% , argon 0.93 %, 
;lerod kushoksidi- 0.03 % . Begona gazlaming miqdori nisbatan kam. 
mdan tashqari havoda doim 3-4 % Suv bug’lari mavjud, chang 
rralari bo’ladi. Atmosferadagi har bir gaz o ’ziga xos fizik va 
myoviy xususiyatlarga egadir. Atmosferada uzoq vaqtdan beri asosiy 
zlarning nisbatan doimiy miqdorlari mavjud bo’lib, so’nggi yillarda 
son ta’sirining kuchayishi natijasida gazlar balansining o’zgarishi 
izatilmoqda. Atmosferadagi azot va kislorodning miqdori juda katta 
’lishiga qaramasdan salbiy ta’sir tobora kuchayib bormoqda.
51

---

Kislorodning asosiy manbai bo’lgan o’rmonlaming maydoni tezlik 
bilan qisqarmoqda, Okeanning neft maxsulotlari bilan ifloslanishi 
fitoplankton (suv yuzasida suzib yuradigan mikroskopik o’simliklar) 
faoliyatiga ta’sir ko’rsatmoqda. Qazilma yoqilg’ilardan foydalanish 
jarayonida o’nlab milliard tonna kislorod sarf bo’lmoqda. Bu jarayonlar 
kelajakda kislorod balansining o’zgarishiga olib kelishi mumkin. 
Oxirgi 150 yil davomida inson faoliyati natijasida atmosferadagi 
uglerod kushoksidi (SO,) ortgan. SO
2
zaxarli emas, o’simliklar uchun 
ozuqa hisoblanadi. SO
2
qisqa to’lqinli quyosh nurlarini o’tkazadi, lekin 
yerdan qaytarilgan uzun to’lqinli issiqlik nurlanishini ushlab qoladi. 
Natijada «issiqxona effekti» vujudga keladi. Yeming o’rtacha harorati 
(+15°S) 0,8-1° S ga oshganligi qayd qilinmoqda. Yoqilg’ining ko’plab 
ishlatilishi muammoni keskinlashtiradi. Atmosferada metan 
(SN4) 
va 
azot chala oksidi (N, O) miqdorining ortishi «issiqxona effekti»ni 
kuchaytirmoqda. Bu iqlim o’zgarishini keltirib chiqarmoqda. 1997-yil 
10 dekabrda imzolangan Kioto Bayonnomasiga muvofiq, alohida 
davlatlar o’z zimmalariga issiqxona gazlarini chiqarishni qisqartirish 
majburiyatini olganlar va zarur tadbirlarni amalga oshirmoqdalar. 
Bunda issiqxona gazlarini chiqarishni 1990-yil darajasida qisqartirish 
ko’zda tutiladi.