H. T. Tursunov, T. U. Raximov ekologiya o’quv qo’llanma Toshkent

5.2 Ekosistemalar dinamikasi
Har bir ekosistemada doimo undagi organizmlaming hayotiy 
rivojlanishi va populyatsiyalarining o’zgarishi kuzatiladi.
O’zgarishlar 2 xil:
1. Siklik o’zgarishlar;
2. Tasodifiy o’zgarishlar.
Bunday o’zgarishlar sutka va mavsum davomida hamda tashqi 
muhit bilan bo’lib turadigan davriylikka ega o ’zgarishlar bo’lib, ular 
organizmlaming ichki ritmi o’zgarishlarida o’z aksini topadi. 
Biotsenozda sutka davomida sodir bo’lib turadigan o’zgarishlar kun va 
tun davomidagi havo temperaturasi, namlik va boshqa omillar 
o’zgarishiga kuchli bog’liqdir. O’rta Osiyoning qumlik cho’llarida, 
tush paytlarida hayot to’xtaganga o’xshab tuyuladi. Hayvonlar 
quyoshdan inlarida yashirinib, kechasi faollashadi. Tunda qo'ng’iz, 
sichqon, chayon, ilon, o’rgimchak, tulkilar tez harakat qiladi. Yilning 
ma’lum vaqtida ko’p turlar chuqur tinimga ketadi.
Davriy o’zgarish o’simliklaming yaruslar bo’ylab tarqalishida 
yaqqol ko’rinadi. Masalan, bir yillik o’simliklar erta bahordagi yarusda 
o’sib, yoz kelganda butunlay qurib qoladi.
Biotsenozdagi 
ko’p 
yillik o’zgarishlar 
yillar 
davomida 
meteorologik sharoitning o’zgarishiga bog’liq. Bundan tashqari, u yana 
edifikator o’simliklar hayotidagi o’zgarishlar, hayvonlar hamda 
patogen mikroorganizmlaming ko’payishiga bog’liq.
1953-yilda chigirtkalaming ko’payib ketishi natijasida o’simliklar 
jamoasiga kuchli zarar yetdi. Ular o’shanda yumshoq g’allasimon 
o’simliklami: pirey, koster, tipchakning 80-90% ni yeb bitirdi. Bu 
davrda, chigirtka yemaydigan o’tlar esa o’sib ko’payib ketdi.
Fitotsenoz yoki o’simliklar jamoasidagi o’zgarishlar edifikator 
o’simliklar hayotiga bog’liq.
38

---

Jamoalarda qonuniy ravishda bir yo’nalishda jonli organizmlar 
o’rtasidagi o’zaro munosabatlar va ulami o’rab olgan muhit bilan 
bo’ladigan munosabatlar tufayli sodir bo’ladigan o’zgarishlami 
suktsessiya deb yuritiladi. «Suktsessiya»— lotincha so’z bo’lib 
«izchillik» yoki «meros bo’lib qolmoq» va «irsiy belgi» degan 
ma’nolami 
bildiradi. 
Biologik 
aylanishning 
to’liq 
emasligi 
suktsessiyaning asosini tashkil etadi.
P.D. Yaroshenko jamoalaming o’zgarishini boshqacharoq 
tushuntirishga harakat qildi va suktsessiyalami quyidagicha bo’ldi:
A. Tabiiy o’zgarishlar
1. 
Ketma — ket bo’ ladigan
a) endoekogenetik va b) gologenetik
2. Tasodifiy o’zgarishlar
a) antropogen o’zgarishlar va b) tasodifiy o ’zgarishlar.
Suktsessiyalar davomida turlar o’rtasidagi raqobat, munosabatlar 
tufayli asta-sekin barqaror kombinatsiyalar sodir bo’ladi.