|
“tuzlanish” deyiladi. Bu hodisa faqat ko’p miqdordagi elektrolitlar ta’siridangina
emas, masalan, spirt, atseton va boshqa neytral moddalar vositasi bilan ham
vujudga keltirilishi mumkin.
Barcha anionlarning “tuzlanish” ta’siriga qarab, ularni bir qatorga terish
mumkin (bu qatordan chapdan o’ngga tomon anionlarning “tuzlash” ta’siri
kamayib boradi).
SO
4
2-
>F
-
>sitrat>tartrat>atsetat>Cl
-
>NO
3
-
>I
-
>CNS
-
Bu qatorda anionlarning liotrop qatori deyiladi. Ishqoriy metallar
sul’fatlarning “tuzlash” xususiyati tekshirib ko’rilgandan keyin, ishqoriy metall
kationlari ham quyidagi liotrop qatorga terish mumkin bo’ladi:
Li
+
>Na
+
>K
+
>Rb
+
>Cs
+
Ishqoriy-yer metallar kationlarning liotrop qatori quyidagidan iborat:
24
Mg
2+
>Ca
2+
>Sr
2+
>Ba
2+
Ionning liotrop qatordagi o’rni uning gidratlanish darajasiga bog’liq; biror
tuz ionlari qancha kuchli gidratlansa, u tuz (elektrolit) suvni shuncha ko’p tortib
oladi va boshqa moddalarni erita oladigan suv shuncha kam qoladi. Oqsil
eritmasiga elektrolit qo’shilganda, oqsilning ajralib chiqishiga sabab shuki,
sistemada erkin suv miqdori kamayadi, elektrolitni eritgan suv esa oqsil uchun
erituvchi bo’la olmaydi. Shuning uchun ham yuqorida keltirilgan liotrop
qatorlarning birinchi a’zolari bo’lgan SO
4
2-
, Li
+
, Mg
2+
, Ca
2+
ionlar eng kuchli
gidratlanuvchi ionlardir.
Elektrolit polimerlarning (oqsillarning) eritmalarida muhit pH i “tuzla-
nishga” katta ta’sir ko’rsatadi (ayniqsa izoelektrik nuqtada). Masalan, ishqoriy
muhitda oqsillarning “tuzlanishi” yuqoridagi liotrop qatorlarga muvofiq keladi;
kislotali muhitda oqsilning “tuzlanishi” yuqoridagi qatorlarning teskaritartibga
muvofiq keladi. Kuchli kislotali muhitda oqsillar elektrolitlar ta’sirida qaytmas
tarzda “tuzlanadi”; bu sharoitda oqsilda denaturatsiya ro’y beradi.
“Tuzlanish” ko’pgina texnologik jarayonlarda katta ahamiyatga ega.
Masalan, yelim holatiga keltirilgan sovun eritmasiga ko’p miqdorda osh tuzi
qo’shib, qattiq sovun hosil qiinadi.
YuMB eritmalarining temperaturasi o’zgartirilsa yoki unga past molekulyar
modda eritmasi qo’shilsa, koatservatsiya (qavatlanish) deb ataladigan hodisa ro’y
beradi. Koatservatsiya quyidagicha namoyon bo’ladi: avval eritmada juda kichik,
lekin mikroskopda ko’rinadigan tomchilar hosil bo’ladi; bu tomchilar kattalasha
boradi va o’zaro birlashib, suyuqlik qavatni hosil qiladi. Buning natijasida eritma
ikki qavatga ajraladi: yuqorida molekulyar moddaning konsentrlangan eritmasi
bo’ladi.
YuMB eritmalarining ham osmotik bosimi bo’ladi. Polimerlar eritmalarining
osmotik bosimi liofob kolloid zollarning osmotik bosimiga qaraganda birmuncha
katta, lekin xuddi o’shunday og’irlik konsentratsiyadagi molekulyar eritmalarniki-
dan bir necha marta ortiqdir. Polimer eritmalarida ba’zi anomal hodisalar
kuzatiladi.
25
Polimer eritmalaridagi osmotik bosim ideal eritmalardagi osmotik bosimdan
katta bo’ladi. Buni sababini tekshirib chiqaylik. Ma’lumki, osmotik bosim
eritmadagi zarrachalar soniga proporsional, ya’ni zarrachalar, masalan,
molekulalar soni qancha ko’p bo’lsa, osmotik bosim ham shuncha katta bo’ladi.
Agar biz polimer modda bilan quyi molekulyar moddaning zarrachalari teng
bo’lgan eritmasini olib, ularning osmotik bosimlarini o’lchasak, polimer eritma-
sining osmotik bosimi bir necha marta ortiq chiqadi. Buning sababi shundaki,
polimerning zanjirsimon yirik molekulalari egiluvchan, ya’ni uning turli qismlari
mustaqil harakatlanishi va binobarin, bu bitta katta molekula quyi molekulyar
modda molekulalaridan bir qanchasining kinetik ishni bajarishi mumkin.
Shuningdek, polimer eritmasining bug’ bosimi ham nihoyatda kichik.
YuMB konsentrlangan eritmalarining osmotik bosimini o’lchash natijasida
hisoblab chiqarilgan molekulyar massalarining qiymatlari boshqa usullar bilan
topilgan qiymatlarga yaqin keladi. Ularning osmotik bosimini hisoblash uchun
quyidagi formuladan foydalaniladi:
2
C
C
M
T
R
P
bu yerda P - osmotik bosim, C - konsentratsiya, β – molekulyar tutinish
kuchlarini hisobga olish uchun kiritilgan kattalik.
YuMB eritmalari ham quyi molekulyar moddalarning eritmalari kabi
elektrolitlarga va elektrolitmaslarga bo’linadi. Yuqori molekulyar elektrolitlar
eritmada ionlarga ajraladi: ularning o’ziga xos dissotsilanish darajasi bor.
Tarkibida aminokislotalar qoldig’i bo’ladigan oqsillar yuqori molekulyar
elektrolitlarga misol bo’la oladi. Aminokislotalar tarkibidagi karboksil guruh –
COOH kislota xossalarini, aminoguruh – NH
2
esa asos xossalarini namoyon qiladi.
Shu sababdan aminokislotalar va, demak, oqsillar ham amfoter xossalarga ega.
Aminokislotalarning kislotali funksiyasini quyidagicha tushuntirish mumkin.
Aminokislota molekulasi suvdagi eritmada dissotsilanadi:
RNH
2
-COOH↔RNH
2
-COO
-
+ H
+
(I)
26
bu yerda R – uglevodorod radikali. Dissotsilanish natijasida vodorod ioni va
katta o’lchamli anion RNH
2
COO
-
hosil bo’ladi.
Aminokislotalarning asos xossalari quyidagicha tushuntiriladi: aminokislota
tarkibiga kiruvchi aminoguruh suvdagi vodorod ionlari bilan birikib, eritmada
gidroksil ionlarini hosil qiladi:
RNH
2
-COOH+H
2
O↔HR+ H
2
N-COOH + OH
-
(II)
Tekshirishlarning ko’rsatishicha, aminokislotalarning kislota xossalari asos
xossalaridan kuchlidir.
Ammo kislotali muhitda oqsilning vodorod ionlari hosil qilish bilan
boradigan dissotsilanish zaiflashadi: (I) muvozanat chapga siljiydi va
aminokislotalarning vodorod ionlarini biriktirib olish jarayoni kuchayadi (II)
muvozanat o’ngga siljiydi. Eritmadagi vodorod ionlarining konsentratsiyasi
ma’lum bir qiymatga yetganda, oqsil molekulalari biriktirib oladigan vodorod
ionlarning soni ular ajralganda hosil bo’ladigan vodorod ionlari soniga teng
bo’ladi. Shuning uchun oqsil zarrachalari sirtida musbat zaryadlarning miqdori
manfiy zaryadlarning miqdori bilan baravarlashadi, ya’ni oqsil neytral holatga
keladi. Barcha zaryadlarning yig’indisi nolga teng bo’lib, sistema izoelektrik
holatga keladi. Izoelektrik nuqtada oqsil molekulasi RNH
2
COOH yoki OOC-R-
NH
3
+
tarkibli bo’ladi. Sistemaning izoelektrik holatga kelgan vaqtidagi pH
Do'stlaringiz bilan baham: | 
