H. T. Avezov, sh sh. Xudoyberdiyev

 

     

IV-ma’ruza. 

YUQORI MOLEKULYAR ERITMALAR VA MITSELYAR 

ERITMALAR 

Reja 

1.  Yuqori molekulyar eritmalarning umumiy tavsifi. 

2.  Yuqori molekulyar birikmalar (YuMB)eritmalarning xossalari. 

3.  YuMB eritmalariga elektrolitlarning ta’siri. 

4.  YuMB eritmalarining osmotik bosimi. 

5.  Yuqori molekulyar elektrolitlar. 

6.  YuMB eritmalarining kolloid eritmalarga o’xshashligi va farqlari.  

---

 

22 

Yuqori  molekulyar  birikmalar  deb  molekulalari  tarkibida  o’zaro  kovalent 

bog’lanishlar  orqali  birikkan  yuz,  ming  va  o’n  minglargacha  atomlar  bo’ladigan 

moddalarga  aytiladi.  Haqiqatdan  ham  polimerlarning  molekulyar  massalari  o’n 

ming uglerod birligidan tortib, to bir necha millionlargacha bo’ladi. Masalan, tabiiy 

polimer  sellulozaning  molekulyar  massasi  bir  million  uglerod  birligidan  ortiqdir. 

Tabiatda selluloza, oqsil va boshqa polimerlar ko’p tarqalgan. Yuqori molekulyar 

birikmalarning  eng  muhim  mexanik  xossalari  molekulalararo  bog’larning 

xarakteriga va ularning puxtaliliga bog’liq bo’ladi. 

Yuqori  moddalar  eritmalarining  liofob  kolloid  sistemalardan  asosiy  farqi 

shundaki,  ular  xuddi  quyi  molekulyar  modda  (masalan,  qand)  eritmalari  kabi 

termodinamik  jihatdan  barqaror  bo’ladi.  Shunga  muvofiq,  yuqori  molekulyar 

moddalarning  eritmalarida  haqiqiy  muvozanat  qaror  topa  oladi.  Biroq,  bu 

muvozanat  asta-sekin  qaror  topadi.  Bu  jihatdan  yuqori  molekulyar  moddalarning 

eritmalari quyi molekulyar moddalarning eritmalaridan farq qiladi. 

Yuqori  molekulyar  moddalar  eritmalari  uchun  fazalar  qoidasini  tatbiq  etish 

mumkin.  Zamonaviy  tekshirishlar  ko’rsatishicha,  yuqori  molekulyar  birikmalar-

ning eritmalari, umuman, barcha liozollar kabi, haqiqiy mikrogeterogen sistemalar 

bilan haqiqiy eritmalar o’rtasidagi oraliq holatni egallaydi. 

Yuqori  molekulyar  modda  eritmalari  past  molekulyar  modda  eritmalaridan 

asosan  juda  qovushqoqligi  bilan  farq  qiladi.Yuqori  modda  birikmalari  (YuMB) 

eritmalari  qovushqoqligining  kattaligiga  sabab  shuki,  erigan  modda    molekulalari 

katta  va  ular  ipsimon  tuzilgan  bo’ladi.  Bu  kabi  molekulalar  erituvchi  xarakteriga 

ko’ndalang joylashib qolsa, u harakatga katta qarshilik ko’rsatadi.  

Polimer eritmasining konsentratsiyasi ortishi bilan eritmaning qovushqoqligi 

juda  tez  ortadi.  Bu  hodisaning  sababi  shundaki,  polimerlarning  konsentrlangan 

eritmalarida  ayrim-ayrim  molekulalar  bilan  bir  qatorda  ularning  assotsilanish 

mahsulotlari  ham  bo’ladi.  Bundan  tashqari,  konsentratsiya  oshgandaYuMB 

eritmasida  ichki  struktura  hosil  bo’ladi.  Ichki  struktura  turlari  orasida  joylashgan 

suyuqlik  immobilizatsiyalangan  bo’ladi,  ya’ni  o’zining  oquvchanligini  yo’qotadi. 

---

 

23 

Shuning  uchun  ham  YuMB  ning  konsentrlangan  eritmalari  juda  qovushqoq 

bo’ladi. 

Lekin  to’rsimon  tuzilishga  ega  bo’lmagan  YuMB  eritmalarida  polimerning 

uzunchoq  molekulalari  suyuqlikning  oqish  yo’nalishiga  parallel  joylashganida 

eritmaning qovushqoqligi pasayadi. 

 YuMB  eritmalaridagi  zarrachalar  bir  xil  molekulyar  massaga  ega  bo’lgan 

molekulalardangina  tuzilgan  emas,  uning  tarkibiga  turli  darajada  polimerlangan 

fraksiyalar  kirishi  mumkin.  Agar  zarracha  tarkibiga  kiradigan  yuqori  molekulyar 

massaga  ega  bo’lgan  fraksiyalar  ajratib  olinsa,  bu  fraksiyalar  ayni    suyuqlikda 

erimaydi.    Lekin  bu  fraksiyalar  molekulyar  massasi  kichik  fraksiyalar  bilan 

aralashtirilib, o’sha suyuqlikda eritilsa, ikkala fraksiya ham eritmaga o’tadi. Bunda 

molekulyar  massasi  kichik  bo’lgan  fraksiya  molekulyar  massasi  katta  va 

erimaydigan fraksiya uchun peptizatorlik funksiyasini bajaradi. 

Agar  YuMB  eritmasiga    liofob  kolloidni    koagulyatsiyalaydigan  miqdorda  

(ba’zan  hatto  eritmani  to’yintirish  uchun  yetarli  miqdorda)  elektrolit  qo’shilsa, 

erigan  modda  ajralib  chiqmaydi.  Lekin  elektrolitdan  yana  ko’proq  miqdorda 

qo’shilsa,  erigan  modda  elektrolit  ta’siridan  ajralib  chiqadi.  YuMB  eritmalariga 

ko’p  miqdorda    elektrolit  qo’shilganda  erigan  moddaning  ajralib  chiqishi