H. T. Avezov, sh sh. Xudoyberdiyev

Dispergatsion usul

Dispergatsion usulda kolloid sistemani hosil qilish uchun qattiq jism stabilizator bilan birga kukun qilib maydalaniladi (ba’zan elektr toki yordamida) suyuqlik ichida kukunga aylantiriladi. Moddalarni maydalsh va kukunga aylantirish uchun albatta ma’lum miqdor ish sarflash bilan amalga oshadi. Bu ish moddadagi molekulalararo kuchlarni uzishga sarf bo’ladi. Dispergatsion usulda sarf bo’lgan to’liq ishning miqdori yangi hosil bo’lgan sirtga proporsionaldir:

A=K∙S

Zarrachalarning katta-kichikligi qancha mayday bo’lsa, sarf bo’lgan ishning miqdori shuncha katta bo’ladi. Masalan, 1sm³ suvni maydalash uchun 4,2j ish sarf bo’ladi.

Qattiq jismni kolloid zarrachalar o’lchamida maydalash uchun kolloid tegirmon va vibrotegirmonlar ishlatiladi. Kolloid tegirmonlarning har xil turlari bor, lekin birinchi laboratoriya kolloid tegirmonini Veynmarn tomonidan yaratildi, sanoatda ishlatiladigan kolloid tegirmonini esa – Pluazon yaratgan. Kolloid tegirmoni yordamida qattiq va suyuq moddalarni maydalash mumkin (1-rasm).

1 – rasm. Kolloid tegirmoni

Kolloid tegirmonida kolloid eritmasi tayyorlanadigan modda avval maydalaniladi, suyuqlik (dispersion muhit) va stabilizator bilan aralashtiriladi, so’ngra u teshik (`1) orqali tegirmonga solinadi. Suyuqlik va uning ichidagi qattiq jism o’qqa o’rnatilgan kurakcha (2) yordami bilan tez aralashtiriladi (kurakcha minutiga 10000-15000 marta aylanadi). Natijada suyuqlik va qattiq modda juda tez harakatlanadi va harakatsiz tishlar (3) ga kelib urilib, maydalaniladi. Tayyor maydalangan mahsulot tegirmonning past qismidagi teshik (4) orqali chiqarilib olinadi.

Dispergatsion usulda metallarni elektr yordamida “changlatish” usuli ham misol bo’la oladi. Bu usulni 1898 yilda Bredig taklif etgan edi. Bunda kolloid eritmasi olinishi kerak bo’lgan metaldan yasalgan ikkita sim dispersion muhitga tushirilib, ularning biri elektr manbaning musbat qutbiga, ikkinchisi esa – manfiy qutbga ulanadi. Simlar bir-biriga tegizilib, elektr yoyi hosil qilinadi. So’ngra ular bir-biridan uzoqlashtiriladi. Bu vaqtda metall erituvchida changlana boshlaydi. Barqaror zol hosil bo’lish uchun ozgina ishqor qo’shilaqdi. Bu usulda asosan “asl metallarning” zollari olinadi.

Changlatish bilan colloid eritma hosil qilishda avval metall bug’lanadi, so’ngra uning molekulalari o’zaro birikib, colloid eritma zarrachalarini hosil qiladi; shuning uchun ham bu usul kondensatsion usullar qatoriga kiritiladi.

Ul’tratovush yordamida “changlatish” usuli. Kolloid eritmalar hosil qilish uchun ul’tratovush bilan “changlatish” usuli ham qo’llaniladi. Agar ul’tratovush to’lqinlari maydoniga bir-biri bilan aralashmaydigan ikkita suyuqlik solingan idish

quyilsa, ikki suyuqlikning emulsiyasi hosil bo’ladi. Bu usul bilan ko’pgina moddalarning colloid eritmalarining colloid eritmalarini hosil qilish mumkin.

Kolloid eritmalar peptizatsiya usuli bilan ham hosil qilish mumkin. Zolning koagulyatsiya mahsulotini qaytadan colloid eritma holatiga o’tqazish peptizatsiya deyiladi. Peptizatsiyani amalga oshirish uchun colloid cho’kmasiga (koagulyatga) biror elektrolit qo’shib, erituvchi bilan aralashtiriladi. Kolloid eritma olishda ishlatilgan elektrolit peptizator deyiladi. Peptizatsiya tezligiga turli omillar (peptizatorning kimyoviy xossasi, konsentratsiyasi, cho’kmaning holati va uning miqdori, temperatura, pH va hokazolar) ta’sir etadi.

2.