H. T. Avezov, sh sh. Xudoyberdiyev

R  T

P 

M
C    C ²

bu yerda P - osmotik bosim, C - konsentratsiya, β – molekulyar tutinish kuchlarini hisobga olish uchun kiritilgan kattalik.

YuMB eritmalari ham quyi molekulyar moddalarning eritmalari kabi elektrolitlarga va elektrolitmaslarga bo’linadi. Yuqori molekulyar elektrolitlar eritmada ionlarga ajraladi: ularning o’ziga xos dissotsilanish darajasi bor.

Tarkibida aminokislotalar qoldig’i bo’ladigan oqsillar yuqori molekulyar elektrolitlarga misol bo’la oladi. Aminokislotalar tarkibidagi karboksil guruh – COOH kislota xossalarini, aminoguruh – NH₂ esa asos xossalarini namoyon qiladi. Shu sababdan aminokislotalar va, demak, oqsillar ham amfoter xossalarga ega.

Aminokislotalarning kislotali funksiyasini quyidagicha tushuntirish mumkin.

Aminokislota molekulasi suvdagi eritmada dissotsilanadi:

RNH₂-COOH↔RNH₂-COO^- + H⁺ (I)

bu yerda R – uglevodorod radikali. Dissotsilanish natijasida vodorod ioni va katta o’lchamli anion RNH₂COO^- hosil bo’ladi.

Aminokislotalarning asos xossalari quyidagicha tushuntiriladi: aminokislota tarkibiga kiruvchi aminoguruh suvdagi vodorod ionlari bilan birikib, eritmada gidroksil ionlarini hosil qiladi:

RNH₂-COOH+H₂O↔HR+ H₂N-COOH + OH^- (II)

Tekshirishlarning ko’rsatishicha, aminokislotalarning kislota xossalari asos xossalaridan kuchlidir.

Ammo kislotali muhitda oqsilning vodorod ionlari hosil qilish bilan boradigan dissotsilanish zaiflashadi: (I) muvozanat chapga siljiydi va aminokislotalarning vodorod ionlarini biriktirib olish jarayoni kuchayadi (II) muvozanat o’ngga siljiydi. Eritmadagi vodorod ionlarining konsentratsiyasi ma’lum bir qiymatga yetganda, oqsil molekulalari biriktirib oladigan vodorod ionlarning soni ular ajralganda hosil bo’ladigan vodorod ionlari soniga teng bo’ladi. Shuning uchun oqsil zarrachalari sirtida musbat zaryadlarning miqdori manfiy zaryadlarning miqdori bilan baravarlashadi, ya’ni oqsil neytral holatga keladi. Barcha zaryadlarning yig’indisi nolga teng bo’lib, sistema izoelektrik holatga keladi. Izoelektrik nuqtada oqsil molekulasi RNH₂COOH yoki OOC-R- NH₃⁺ tarkibli bo’ladi. Sistemaning izoelektrik holatga kelgan vaqtidagi pH qiymati ayni yuqori molekulyar moddaning izoelektrik nuqtasi deyiladi. Masalan, tuxum al’buminining izoelektrik nuqtasi 4,8 ga, gemoglobinniki esa 6,7 ga teng.

Oqsillar vodorod ionlarini ham, gidroksil ionlarini ham biriktirib olish xossasiga ega bo’lganligidan ularning eritmalari bufer eritmalar vazifasini o’taydi.

Agar YuMB ayni erituvchida cheksiz eruvchan bo’lsa, unda erib barqaror eritma hosil qiladi. Bu eritma o’zining bir qator xossalaribilan liofob kolloid eritmalarga o’xshaydi. YuMB eritmasi bilan liofob kolloid eritma orasida o’xshashlik borligining asosiy sababi shundaki, YuMB molekulalarining diametrlari liofob kolloid zarracha diametriga kattalik jihatidan yaqindir. Ko’pincha, YuMB molekulasi cho’ziq shaklga ega, uning uzunligi eniga nisbatan

ancha katta bo’ladi. Bu molekula eritmada o’ralib, cho’ziq aylanma ellipsoid shaklini oladi, uning qiyofasi liofob kolloid zarrachasi qiyofasiga yaqin bo’ladi. Ana shuning uchun bu ikki tur dispers sistemalarning bir qator xossalarida o’xshashlik kuzatiladi.

Chunonchi, xuddi liofob eritmalardagi kabi YuMB eritmalardagi zarrachalar ham sekin diffuziyalanadi, yarim o’tkazgich pardalardan o’tmaydi. Shu sababli ilgari YuMB eritmalarini kolloid eritmalar jumlasiga kiritishgan edi. Lekin bir qator xususiyatlari bilan YuMB eritmalari kolloidlardan keskin farq qiladi.

1. 
   YuMB ning erish jarayoni xuddi quyi molekulyar moddalarniki kabi o’z- o’zicha sodir bo’ladi. Lekin tipik kolloid eritma hosil qilish uchun ko’pchilik hollarda maxsus usullarga murojaat qilishga to’g’ri keladi, chunki kolloid eritma hosil bo’lishida sistemaning sirti, binobarin, sirt energiyasi ortadi.
   
2. 
   YuMB eritmalari, yuqori bo’lmagan konsentratsiyalarda gomogen sistemalarni hosil qiladi. Kolloid eritma esa har doim geterogen (mikrogeterogen) sistemadir.
   
3. 
   YuMBning eritmalari yetarli darajada barqaror, vaqt o’tishi bilan o’zgarmaydi. Lekin kolloid eritmalar esa aslida beqaror, kolloid zarrachalar bir-biri bilan birlashib yiriklashishga intiladi, ya’ni ular o’zining sirt energiyasini kamaytirib, oqibatda barqarorroq holatga o’tadi. Binobarin, YuMB eritmalari barqaror termodinamik holatga mavjud bo’lib, kolloid eritmalar termodinamik jihatdan beqaror sistemalardir.
   
4. 
   YuMBning barqaror eritmasini hosil qilish uchun hech qanday stabilizatorning hojati yo’q, lekin zol hosil qilish va uni barqaror holatga saqlash uchun, albatta, stabilizator zarur.
   
5. 
   Kolloid sistemada dispers sistema moddasi kichik konsentratsiyada bo’ladi; bu eritmaning osmotik bosimi ham katta bo’lmaydi. Uning qovushqoqligi suvning (yoki erituvchining) qovushqoqligidan ham farq qiladi. Lekin YuMB eritmasining juda yuqori konsentratsiyada tayyorlash mumkin. Bu eritma qancha katta osmotik bosimga ega bo’la oladi. YuMB eritmasining qovushqoqligi erituvchining (yoki suvning) qovushqoqligidan ancha katta bo’ladi.