Х. М. Комилов, Ф. О. Пўлатова

12- §. Этандан этилен ишлаб чиқаришнинг оптимал шароитлари 
Айни ҳолда оптимал шароитлар танлашда даставвал қўшимча газ ҳолатидаги, 
смоласимон ва қаттиқ моддаларнинг ҳосил бўлишини минимумга етказишни 
мақсад қилиб қўйиш керак. Бу масалани ҳал этишга қайтар ва мураккаб 
масалаларни бошқариш қонуниятлари ѐрдам беради. 
Босим танлаш
. Реакцияни иложи борича жуда паст босимда ўтказиш 
мақсадга мувофиқдир. Аммо реакция ўтказиладиган аппаратда вакуум ҳосил 
қилиш қийин. Қайта ишлаѐтган газнинг босимини бошқача йўл билан 
камайтириш—уни сув буғи билан суюлтириш мумкин. Шунга кўра мувозанат 

---

273 
қулай томонга силжийди ва шу билан бир вақтда қўшимча маҳсулотлар, хусусан, 
каттиқ моддалар ҳосил бўлиши хам камаяди (нима учун?).
Реакция ўтказиш учун ҳарорат ва вақт танлаш
. Ҳарорат кўтарилганда 
мувозанат керакли томонга силжийди ва этиленнинг ҳосил бўлиш тезлиги ортади. 
Аммо ҳарорат ва вақтнинг таъсири реакцияга киришиб бўлган этанга қараганда 
этиленнинг чиқими учун муҳим аҳамиятга эга. 
Процесснинг технологик схемаси қандай
? Реакция мураккаб бўлгани учун 
газлар аралашмаси реакторда чиқишда таркибида реакцияга киришмаган кўп этан 
бўлгани учун этанни циркуляция қилиш керак (аммиак ишлаб чиқаришда азот-
водород аралашмасининг циркуляциясига ўхшаш). Йўлдош газлар ѐки бошқа 
манбаларни ажратиш билан ҳосил қилинган этан циркуляция қилинаѐтган газ ва 
сув буғи билан аралаштирилади ҳамда оптимал ҳароратгача қиздирилади. 
Этаннинг пиролизи ҳам худди пропаннинг пиролизи каби трубасимон печларда 
ўтказилиб, бундай печлар нефтни ҳайдаш ва нефть маҳсулотларини-термик 
крекинглаш мақсадларида, аммо жуда юқори ҳароратларда ишлатилади. Шунинг 
учун трубасимон печлар жуда пишиқ, легирланган пўлатлардан ясалади. 
Иссиқликни бевосита қайноқ иссиқлик ташувчи узатиб турадиган бошқа тип 
реакторлар ҳам топилган. У реакторнинг „қайнаѐтган" қаватида жойлашиши ѐки 
оғирлик кучи таъсирида аралашиб кетиши мумкин. Бундай реакторлар фойдали 
бўлиб, уларда керакли маҳсулотлар трубасимон печлардагига қараганда кўп 
ҳосил бўлади. Аралашма қайноқ зонадан чиққан заҳоти тезда совитилади (нима 
учун, қаидай қилиб?). Кейин яна совитилганда смола ажралиб чиқади. Этилен, 
этан ва бошқа моддаларни турли методлар ѐрдамида ҳосид қилиш билан газлар 
аралашмасини ажратиш мумкин. Водород ҳосил қилиш мақсадида кокс газини 
ажратиш учун қўлланиладиган метод энг кенг ѐйилган бўлиб, у газлар 
аралашмасини жуда паст ҳароратларгача совитишга ҳам-а ҳосил бўлган 
фракцияларни аралашмалардан тозалашга асосланган. Бу метод билан газлар 
аралашмасидан ундаги этиленнинг 98% ини ажратиб олиш ва ҳаммаси бўлиб 
0,02% га яқин қўшилма бўлган маҳсулот ҳосил қилиш мумкин. Янги ишлаб 
чиқаришни яратишда – этанни пиролиз қилишда кимѐ технологиясининг илгари 

---

274 
топилган умумий қонуниятларидан ва баъзи маҳсулотларнинг ишлаб чиқарилиш 
тажрибасидан фойдаланилган. Жадвал чизинг ва унда бу боғланишларни ѐзиб 
кўрсатинг. 
Қандай қонуниятлардан 
фойдаланилган 
Илгари қандай ишлаб чиқаришларда 
учраган 
Кейинроқ амалга оширилган пропаннинг пиролизи этаннинг пиролизига 
ўхшашдир. Пропилен ва этилен ҳосил бўладиган реакцияларнинг тенгламаларини 
тузинг. Этан ва пропанни пиролиз қилишнинг оптимал ҳароратсини аниқланг. 
Пропанни пиролиз қилишнинг технологик схемасини ва пропанни пиролиз 
қилинадиган реакторларни этанни пиролиз қилинадиган реакторга ўхшатиш 
мумкинми? 
Нефтнинг енгил суюқ фракцияларини пиролиз қилиб, этилен ва пропилен 
олиш мумкинми
? Хом ашѐ танлаш маҳаллий шароитларга боғлиқ.. Масалан, 
Японияда, ўзининг нефть ва йулдош нефть газлари бўлмагани учун этилен қуйи 
октанли бензин фракцияларини пиролиз қилиб олинади; АҚШ да— йўлдош 
нефть газларини пиролиз қилиб олинади.