Х. М. Комилов, Ф. О. Пўлатова

 
3--§ САНОАТДА ОЛИНАДИГАН (СУНЪИЙ) ГАЗЛАР 
Қаттиқ ва суюқ ѐқилғиларни каталитик ва термик крекинг, пиролиз ѐки 
бошқа усулда қайта ишлаб ѐнувчан газлар (генератор гази, кокс гази, ѐритувчи 
газ, сув гази, домна гази ва бошқалар) олинади. Саноатда олинадиган (сунъий) 
газлар газ ҳолидаги олефин углеводородлар олишнинг асосий манбаи 
ҳисобланади. Уларнинг таркибида, одатда, эркин ҳолдаги водород бўлади. 
Мазутни термик крекинг қилишда олинадиган газлар таркибида озроқ миқдорда 
этилен ва кўпроқ пропилен ҳамда бутиленлар бўлади. Каталитик крекинг газлари 
таркибида изобутиленнинг микдори кўплиги билан фарқ қилади. Пиролиз 
газларида этиленнинг миқдори кўп бўлади. Босим остида крекинглашда энг кам, 
пиролизда энг кўп газ ҳосил бўлади. Пиролиз газлари реакцияга киришувчан 
олефин углеводородларга айниқса бойдир: пиролиз процессида органик синтез 
саноати учун хом ашѐ олишга имкон туғилади, шу сабабли унинг катта аҳамияти 
бор. Қаттиқ ѐқилғини кимѐвий қайта ишлаш усулларидан муҳимлари пиролиз ва 
газификация (газга айлантириш)дир. Пиролиз — қаттиқ ѐқилғини ҳавосиз
жойда юқори ҳароратда қиздириш (қуруқ ҳайдаш); чала кокслаш ва
кокслаш ишлари пиролизга асосланган. Чала кокслаш ишлари кокслаш 
печларида 500—600°С ҳароратда амалга оширилади. Натижада чала кокс, 
таркибида эрувчан моддалар бўлган смола усти суви, ҳар хил органик моддалар 
аралашган смола ва оғирлиги жиҳатдан 8—10% газ (бир тонна ѐқилғида 120 м
5
гача) ҳосил бўлади. Бу газ таркибида 15—25% водород ва 55—65% метан бўлади, 
у ѐқилғи ѐки кимѐвий хом ашѐ сифатида ишлатилади. Унинг иссиқлик бериш 
хусусияти жуда юқори (26400 кж/м
3
). 
Кокслаш — кўмирни ҳавосиз жонда 1000—1100°С ҳароратда қуруқ ҳайдаш 

---

228 
процессидир. 500—600°С ҳароратда ҳосил бўлган маҳсулотлар (бирламчи 
маҳсулотлар) анча юқори ҳарорат таъсирида қайтадан иккинчи марта 
парчаланади. Натижада анча оддий ва барқарор моддалар ҳосил бўлади. Шундай 
қилиб, кўмирдан учувчан бирикмалар ажралиб чиқади ва углерод ҳамда кулдан 
таркиб топган қаттиқ ғовак модда — кокс қолади (7-расм),ѐниш учун зарурий 
газлар ва хаво кўмирли камералар орасидаги бўшлиққа киради. Камералар 
орасидаги бўшлиқда газлар ѐнади ва ўз иссиқлигили камераларнинг деворларига 
беради. Камерадаги кўмир унинг қиздирилган иккала девори орқали қизиганлиги 
сабабли деворлар ѐнида ҳарорат энг юқори бўлади. Кўмирнинг иссиқ 
ўтказувчанлиги кам, шу сабабли коксланиш процесси камера деворларининг 
ѐнида бошланиб, камеранинг ўртача қисмига жуда секин тарқалади. Кокс гази 
хар қайси камерадан махсус кувурлар орқали чиқади ва барча камералар учун 
амалий бўлган горизонтал газ йиғгичга ўтади; газ йиғгич кокс батареялари 
бўйлаб жойлашган. Кокслашда чиқадиган газ таркибида 55— -60% водород ва 
24—28% метан бўлади. Газнинг унуми 300— 350 м*/т. Уваланиб кетадиган 
тошкўмирлардан кокс — газ заводларидан реторталарда ҳавосиз шароитда 
олинадиган эритувчи газнинг таркиби ҳам шунга яқин бўлади.