Х. М. Комилов, Ф. О. Пўлатова

79- расм. Кокс печларининг ишлаш схемаси: 
7-кўмирли камералар; 2-камералар оралиғидаги бўшлиқ; 3-кокс газининг чиқиш жойи. 
Электр энергиясининг кенг тарқалиши муносабати билан XX асрнинг 

---

229 
бошларига келиб газ ѐритиш мақсадларида ишлатилмайдиган бўлди шу сабабли 
«ѐритувчи» газ деган термин ўз маъносини йўқотди. 
Қаттиқ ѐқилғини газга айлантириш — бу ѐқилғининг органик қисмини ҳаво 
кислороди, сув буғи буғ-кислород аралашмаси таъсирида ѐнувчан газларга 
айлантириш процессидир. Бу газлар водород билан углерод (II)—оксиднинг 
аралашмасидан иборат бўлади. Синтез газ дейиладиган бу газ органик синтез 
саноатида ишлатилади. Кўмирни газга айлантиришдан мақсад —арзон баҳо ва 
кўп кулли қаттиқ ҳолдаги ѐқилғидан — хавфсиз, ташиш осон бўлган ѐқилғи ва 
кимѐвий синтезлар учун хом ашѐ генератор гази олишдир. 
80- расм. Газ генераторининг схематик кесими: 
1-юклаш люки; 2-шахта; 5-ўтга чидамли ғишт; 4-колосник панжара; 5-ҳаво ҳайдаш тешиги; 
6-газ маҳсулотларининг чиқиш йули
. 

---

230 
Газга айлантиришда ишлатиладиган аппаратлар газ генераторлари дейилади. 
Газ генератори (8-расм) иш томони ўтга чидамли ғишт 2 билан қопланган шахта 1 
бўлиб, унинг юқориги қисми 3 дан ѐқилғи солинади, пастки қисми 4 дан эса ҳаво 
пуркалади. Ёқилғи қатламини газогенераторнинг пастки қисмида тутиб туриш 
учун колосник панжара 5 газ ҳолидаги маҳсулотларнинг чиқиб кетиши учун эса 
юқори қисмида тармоқ 6 ўрнатилган. Кўмирни газга айлантириш учун қандай 
реагент ишлатилишига ва шароитига қараб бир-биридан таркиби ҳамда хоссалари 
жиҳатидан турлича бўлган генератор газлари (ҳаво гази, сув гази, буғ-ҳаво гази, 
буғ-кислород гази) олинади.
Ҳаво гази ѐқилғи углеродининг ҳаво кислороди билан ўзаро таъсирлашиши 
натижасида ҳосил бўлади: 
Ҳаво — сув гази ѐқилғини сув буғи билан ҳаво аралашмаси таъсирида газга 
айлантириб олинади. Буғ-кислород гази ѐқилғига буғ билан кислород 
аралашмасини пуфлаш йўли билан олинади. Агар ѐқилғи босим остида газга 
айлантирилса, метан ҳосил бўлиш иккиламчи реакциялари содир бўлади: 
Бу газларнинг ѐнувчан компонентлари углерод (П)-оксид, водород ва 
метандир. 
Г а з и и н г сифати унинг таркиби, иссиқлик бериш хусусияти ва 
аралашмаларнинг миқдорига қараб аниқланади. Кўмир қазиб чиқариш—кўп 
меҳнат талаб қиладиган процессдир, шу сабабли кўмирни коннинг ўзида 
ишлатилиш районларига ташиш осон бўлган газга айлантириш мақсадга 
мувофиқдир. Бунда шахта усулида қазиб чиқариш фойдасиз бўлган паст навли 
ѐқилғи қатламларидан ва кичик конлардан фойдаланишга имкон туғилади. Д.И 
Сув гази — углероднинг сув буғи билан 
ўзаро таъсиридан ҳосил бўладиган
маҳсулотдир: 

---

231 
Менделеев 1888 йилда «Дон қирғоқларида кўмилиб ѐтган келажакдаги куч» 
мақоласида шундай деб ѐзган эди: «Эҳтимол шундай давр келадики, бунда кўмир 
ердан қазиб олинмайди, балки у коннинг ўзида ѐнувчан газларга айлантириб, 
қувурлар орқали узоқ масофаларга узатилади». Мамлакатимизда кўмир ер остида 
газга айлантириладиган энг йирик станция Ўзбекистонда Ангреп кўмир районида 
бўлиб, у йилига 2 млрд. м
3
дан ортиқ газ ишлаб чиқаради, бу газ қудратли ГРЭС 
эҳтиѐжлари учун кетади. Ана шу мақсадда запаслари 45 млн. тоннадан ортиқ 
бўлган қўнғир кўмир қатлами 120 метрдан кўпроқ чуқурликда ѐндирилган. Тула 
шаҳри яқинидаги Шатский станциясида (кўмир запаслари 27млн. тоннага 
етадиган ер остида кўмирни ѐндириб олинган газ билан ишлайдиган дунѐда 
биринчи газ турбинали электр станцияси ишламоқда.
Кўмирни ер остида газга айлантиришда ер усти 
газ генераторида содир бўладиган ѐқилғи 
углеродининг ҳаво кислороди билан ўзаро 
таъсир этиш реакцияси кетади. Ер остида газга 
айлантириш схемаси қуйидагича (9-расм). 
Кўмир қатламигача вертикал қудуқлар қазилади 
ва уларнинг баъзиларидан босим остида ҳаво 
юборилади.