H jamolxonov

§. Ottenka, variant va variatsiya

Ottenka, variant va variatsiya tushunchalari o‘rtasidagi munosa- batlar. Tilshunoslikda ottenka va variatsiya atamalari bir tushunchani — fonemaning nutqdagi real ko'rinishlarini ifodalaydi. Ulardan biri (ottenka atamasi) S.-Peterburg fonologiya maktabiga, ikkinchisi (variatsiya atamasi)

Moskva fonologiya maktabiga ko'proq \usuu. .wusuiiiii, «и» ning uuum w, ozod so'zlaridagi ikki xil ko'rinishi (jarangli «d» va jarangsiz «t») bir fonemaning ikkita ottenkasi (S.-Peterburg) yoki ikkita variatsiyasi (Moskva) hisoblanadi.

Variant atamasi tilshunoslikda ikki xil ma’noda qo'llanmoqda: Moskva maktabi vakillari ishlarida variant bir fonemaning ikki xil pozitsiyadagi ikki xil ko'rinishi emas, balki ikkita fonemaning kuchsiz pozitsiyada mo'tadillashuvidan (neytralizatsiyalanishidan) yuzaga kelgan bir xil ko'rinishidir: prudva prut (talaffuzda: prutva prut) kabi. Bunda «d» va «t» ning so‘z oxirida neytrallashuvi sodir bo'lgan, natijada bu ikki fonema bitta «t» ko‘rinishiga ega bo'lgan. Bu ko'rinish variant deb nomlangan, и «d» va «t» fonemalariga aloqadorbo'lganligi uchun «d» va «t»laming ikkalasi giperfonema («fonemalarguruhi») deb nomlanadi”. Bu nazariyaga koTa, o'zbek tilidagi savod va savat (talaffuzda savot va savat) so‘zlari oxiridagi «d» va «t»lar ham giperfonema, ularning talaffuzdagi neytrallashgan «t» ko'rinishi esa variant hisoblanadi.

Praga tilshunoslik maktabi vakillari ishlarida variant atamasi ko'proq ottenka (bir fonemaning ikki xil ko'rinishi) ma’nosida qo'llaniladi. O'zbek tilshunosligida ham bu atama ko'proq shu ma'noda ishlatilib kelinmoqda²³.

19.