H jamolxonov

§. Lug’atlarda maqola nomlarini joylashtirish tartibi

Lug'atlarda so'zlar (maqola nomlari)ni joylashtirish tartibi quyidagi uch prinsipga tayanadi:

1. 
   tashqi tartib;
   
2. 
   ichki tartib;
   
3. 
   ma’no tartibi (semantik prinsip).
   

1. 
   Tashqi tartib so'zning (yoki maqola nomining) birinchi harfiga — shu harfning alifbodagi o'rniga qarab belgilanadi:
   

Arpa

Banoras

Gavda

Vazir

2.Ichki tartib so'zning (yoki maqola nomining) birinchi harfidan keyingi (ikkinchi, uchinchi va h.k.) harflariga - shu harflarning alifbodagi o'rniga qarab belgilanadi. Bu tartibga birinchi harfi birxil bo'lgan so'zlami joylashtirishda amal qilinadi:

Агра

Arra

Asal

Astar

Banoras

Baraban

3. 
   Ma’no tartibi omonim yoki polisemantik so'zlarni (yoxud omonim birikmalarni) joylashtirishda ishlatiladi. Bu tartibga ko'proq qomusiy (ensiklopedik) lug'atlarda va shunga yaqin turgan lug'at-spravochniklarda duch kelinadi. Chunonchi:
   

1. 
   Ohangaron — daryo ...
   

Oliangaron — shahar...

Chirchiq - daryo ...

Chirchiq - shahar ...

I z о h : Ohangaron va Chirchiq so'zlari dastlab daryo nomi bo'lgan, keyinchalik shu daryolar yoqasida yuzaga kelgan shaharlarni atay boshlagan. Bu hoi daryo nomini oldin, shahar nomini esa keyin qo'yishga asos bo'lgan;

2. 
   ba'zan bir nom bilan atalgan bir necha obyekt yoki predmet o‘rtasida yuqoridagi singari boglanish bo'lmaydi yoki bunday bog'lanish aniqlan- magan bo'ladi. Bunday paytda ularning xo'jalikda, ilmda, umuman jamiyat- da tutgan o'rni, mavqeyi hisobga olinadi:
   

Andijon - shahar...

Andijon — Andijon viloyatidagi posyolka

Izoh: shahar viloyatning ma’muriy, ilmiy va madaniy markazi bo‘lganiigidan birinchi o'rinda berilgan:

4. 
   shahar nomi bilan kishi nomi bir bo'lganda, kishi nomi oldin beriladi:
   

Beruniy - xorazmlik buyuk olim. (Q.: Abu Rayhon Beruniy).

Beruniy— Qoraqalpog'istondagi shahar...;

4. 
   ixtirochining nomi o‘zi ixtiro qilgan kashfiyot nomidan oldin yoziladi:
   

Veber Ernst Genrix (1795-1878) — nemis anatomi va fiziologi ...

Veber Vilgelm Eduard (1804—1891) - nemis fizigi ...

Veber - ... o'lchov birligi. V.E.Veber nomi bilan atalgan;

4. 
   shahar yoki boshqa biror geografik obyekt nomi bilan shaxs nomi o'rtasida bog'lanish bo'lmagan taqdirda ham, shaxs nomi oldin yoziladi:
   

Volta Alessandro (1745—1827) — italyan fizigi...

Volta - G'arbiy Afrikadagi daryo...;

4. 
   o'simlik nomi bilan hayvon nomi birxil bo‘lganda, hayvon nomi oldin qo'yiladi:
   

Каппа - hayvon ...

Каппа - o'simlik ...;

4. 
   juft so'zlar bir so'zdek alifbo tartibiga solinadi:
   

Shonalash Shonli Shon-sharaf Shon-shavkat Shon -shuhrat;

4. 
   izohli va qomusiy lug'atlarda omonimik xarakterdagi so'zlar yoki so'z birikmalari alohida-alohida maqola nomi sifatida beriladi. Ammo ko'p ma’noli so'zlarning (yoki shunga yaqin bo'lgan ba'zi lug'aviy birliklarning) barcha ma’nolari bir maqola ichida izohlanadi:
   

Burun (1) — a) odamning burni (to'g'ri ma’noda);

b) choynakning burni (ko'chma ma’noda).

Burun (2) — a) payt ravishi («ilgari», «avval»);
b) ko'makchi so'z;

4. 
   maqol va matallarni tematik guruhlarga birlashtirib, so'ng har bir guruhga oid maqollarning o'zini alifbo tartibida joylashtirish prinsipi ham bor. Masalan:
   

Mehnat va mehnatsevarlik haqida

Bahorgi beg'amlik - kuzgi pushaymonlik.

Barvaqt qilingan harakat.

Hosilga berar barakat.

Bekor turguncha, bekor ishla!

Belni peshlagan bilar,

Yerni ishlagan bilar.

Vatan va vatanparvarlik haqida

Bulbul chamanni sevar,

Odam - Vatanni.

Bo'l Vatanga paxtakor,

Vatan sendan minnatdor.

168.