Gulyamov saidahror saidahmedovich raqamli iqtisodiyotda blokcheyn texnologiyalari

TRC (http://terracoin.org) - Terracoin 
Bu tizimda bloklar har 2 daqiqada generatsiya qilinadi va jami tizim tangalari 
soni 42 millionni tashkil qiladi. Murakkablik esa har 30 blokdan keyin qayta 
hisoblanadi. Blok uchun mukofotlanuv 20 TRC deb belgilangan. Har 1 050 000 
blokda mukofotlanuv ikki barobar kamayadi. 
FTC (http://www.feathercoin.com) - Feathercoin 
Feathercoinlar - fork Litecoin hisoblanadi va u scryptdan hamda POW 
sxemadan foydalanadi. Bloklar har 2,5 daqiqada generatsiya qilinadi. Unda jami 
336 million tanga mavjud. Murakkablik har 5040 blokda qayta hisoblanadi, blok 
uchun mukofot miqdori 200 FTC bo’lib, u har 8 400 000 blokda ikki marta 
kamayadi.
CNC (http://chncoin.org) - Chinacoin 
Chainacoin ham fork Litecoin hisoblanadi va u scryptdan hamda POW 
sxemadan foydalanadi. Bloklar har bir daqiqada generatsiya qilinadi. Unda jami 
2 628 000 bloklar bo’lib, u 462,5 million tangani tashqil qiladi. Murakkablik har 
5040 blokda qayta hisoblanadi, blok uchun mukofot miqdori 88 CNC.
RUC (https://www.rucoin.org) - Rucoin 
Ushbu kriptovalyuta tangalarni scrypt hamda sha256d sxemalari orqali 
generatsiya qiladi. Tarmoqning xakerlar xujumidan himoyalanish kattaligi 51% ga 
teng bo’lib, u mayningda generatsiya qilingan bloklarning katakchalari nomi bilan 

---

292 
amalga oshirilgan. Xakerlar xujumi vaqtida tarmoq himoyalangan rejimga o’tadi va 
bloklarni faqatgina ishonchli tugunlardangina qabul qila boshlaydi. Hamyonlarning 
nomlari chiroyli va tranzaktsiyalar izoxlar orqali keltiriladi. 
Konfidentsial to’lovlar uchun kriptografiyaning ilk bora ishlatilishi 1990 
yildan Devida Chomning 
DigiCash
tizimidan boshlangan. Afsuski, uning 
kompaniyasi 1998 yilda bankrotlikka uchragan. Ammo uning to’lov tizimi 
markazlashgan bo’lgani uchun saqlanib qolgan va «kriptovalyuta» atamasi birinchi 
marta Bitcoin pirring to’lov tizimi paydo bo’lganidan so’ng ishlatilina boshlandi. 
Ushbu tizim 2009 yilda Satosi Yakomoto ismli (
psevdonomli
) inson yoki shaxslar 
guruxi tomonidan ishlab chiqilgan. Bu tizim SHA-256 turidagi xeshlashtirishdan va 
proof-of-work tizimidan foydalanadi. Shundan keyingi yillarda Bitcoin ga bog’liq 
bo’lmagan mustaqil kriptovalyutalar ham ishlatilina boshlandi. Ularni Bitcoin 
forklari deb ataladi. Masalan, Namecoin, Litecoin, PPCoin, Novacoin va boshqalar.
Bulardan boshqa bir qancha forklar ham yaratilgan, ammo ularning Bitcoindan 
unchalik katta farqlari yo’q desa ham bo’ladi. Farqlari faqat emissiya tezligi va 
chegaralari yoki xesh-funktsiyalar algoritmlaridagina bo’lishi mumkin. Bunday 
turdagi ko’pgina forklar 2011-2014 yillarda Bitcoinning bozorda erishgan 
muvaffaqiyatlari 
tufayli 
vujudga 
kelgan 
deyishimiz 
ham 
mumkin.
Kriptovalyutalarning boshlang’ich narxi uning generatsiya qilish uchun 
kompyuterga sarf qilingan elektr energiyasining bahosiga teng deyish mumkin. 
Kriptovalyutaning ikkilamchi bozoriy narxini esa unga bo’lgan talab aniqlab beradi. 
Bunday talab ikki xil turda bo’lishi mumkin:
1) spekulyativ — investorniki (
kriptovalyutani uni yanada qimmatroq sotish 
maqsadida sotib olish
); 
2) Kriptovalyuta to’lab, o’rniga qandaydir tovar yoki mahsulot olish;
3) Kriptovalyutani boshqa hisob raqamiga komissiyasiz (
yoki 0,1% dan ham 
kamroq komissiya bilan
) o’tkazish.
Bulardan tashqari, kriptovalyutaning bozoriy narxini xosil qilishda uning 
oxirgi emissiyasi qanday bo’lganligi ham ro’l o’ynaydi. Bitcoin tarmog’ini 
yaratgan Gevin Andrisen ham ba’zi bir kriptovalyutalarning firibgarlik mahsuli 

---

293 
bo’lishi mumkinligidan o’z xavotirini bildirgan. Xozirgi davrda Bitcoindan boshqa 
hech qanday kriptovalyuta bunchalik keng miqyosda tarqalmaganligini ham aytib 
o’tishimiz kerak. Litecoin va Namecoin kriptovalyutalari boshqalarga nisbatan 
biroz kengroq tarqaldilar, ammo Bitcoinga yetishning uddasidan chiqa olmadilar. 
Boshqa barcha kriptovalyutalar ularning kurslarida biroz miqdorda spekulyatsiya 
qilish uchun ishlatiladilar va boshqa yerlarda ishlatilganlari xozircha kuzatilmadi. 
Asosiy kriptovalyutalar emissiyaning quyidagi umumiy miqdori doirasida amal 
qiladilar: (BTC) Bitcoin — 21 million kriptotanga va (LTC) Litecoin — 84 million 
kriptotanga. Kriptovalyutalar bilan ishlashni boshlashni o’rganish yoki ular bilan 
ishlashga mo’ljallangan saytlar soni va kriptovalyutalar birjalari juda ham ko’p 
miqdorda. Masalan, BTC - e birjasi, Exmo.com - birjasi, LiveCoin.net - zamonaviy 
bijasi, CEX.IO - birjasi, eCoin.eu - birjasi, GOC.io - kriptovalyutalar bilan 
avtomatik tarzda savdo qiluvchi platforma, Cryptonit.net kriptovalyutalar sotuvchi 
va sotib oluvchi birjasi, Kraken kompaniyasining birjasi, Bitfinex - AQSh dollari 
bilan savdo qiluvchi eng katta birjasi, BTC China - savdo xajmi bo’yicha 
dunyodagi eng katta Xitoy firmasi, BitYes.com - AQSh dollari bilan katta 
miqdordagi savdo xajmini amalga oshiruvchi Xitoy kriptovalyuta birjasi va 
boshqalar. Keyingi paytda rusiyzabon foydalanuvchilar uchun mo’ljallangan 
kriptovalyutalar bilan avtomatik tarzda savdo qiladigan tizimlar ham tobora 
mashxur bo’lib bormoqda. Ularga bir marta kirasiz va unga a`zo bo’lganingizdan 
so’ng, savdo jarayonini tizimning o’zi avtomatik tarzda amalga oshiradi. Siz ham 
o’z omadingizni ushbu kriptovalyuta savdo tizimlarida bemalol tekshirib 
ko’rishingiz mumkin. Ammo savdo jarayonini boshlashdan avval kriptovalyuta 
turlarini va savdo amaliyotini mavjud trenajerlarda yaxshilab o’rganib, o’zlashtirib 
olishingizni maslaxat qilar edik.Quyidagi tasvirda kriptovalyutalar olami o’ziga xos 
mozaikali tasvirlar vositasida keltirilgan va u kripto-olam to’g’risidagi o’quvchi 
tasavvurini yanada boyitish uchun hizmat qiladi: 

---

294 
Yuqorida aytilganlardan kelib chiqqan xolda shuni aytish kerakki, raqamli 
valyuta deganda shunday valyuta turiga aytiladiki, bunday turdagi valyuta xozirgi 
paytda hamyoningizda bo’lgan qog’oz ko’rinishidagi valyutalardan farqli o’laroq, 
faqatgina electron ko’rinishda bo’ladi. Ammo, xozirgi davrda ko’pchilik insonlar 
bitkoin, laytkoin, token va ethiriumlar kabi electron valyutaturlaridan qanday 
foydalanishni tushunavermaydlar. Demak, tabiiy ravishda quyidagi savol tug’iladi: 
Elektron valyutalar vositasida internet tizimi orqali odatiy pul kabi to‘lovlar 
amalga oshirish mumkinmi? Quyida shu va shu bilan bog’liq bir qancha dolzarb 
savollarga javob berishga harakat qilamiz.
 
Shuni ham aytish kerakki, bitkoin tangalarini yaratish uchun sarflanadigan 
harajatlar unchalik katta emas, biroq xuddi oltin yoki neftni qazib olishdagi 
tashkilotlar ko‘payishi va ushbu resurslarning kamyob topilishi bois narxi oshgani 
singari bitkoinni ham so‘nggi vaqtlarda mayning orqali hosil qilish 
murakkablashgan holda butun bir boshli «mayning fermalari»dagi bir necha kunlik 
to‘xtovsiz amaliyot natijasida bor yo‘g‘i bir nechta bitkoin hosil bo‘layotgani 
hamda bitkoinlar maksimal soni chegaralangani (21 000 000) narxning 
ko‘tarilishiga turtki bo‘lmoqda. Biroq bundan boshqa yana eng katta sabablardan 
biri bitkoinni Xitoy, Yaponiya va Janubiy Koreya singari rivojlangan mamlakatlar 
iqtisodiyotida rasman to‘lov vositasi sifatida qabul qilinishi ushbu bitkoin 
tangalariga nisbatan talabni chunonan kuchaytirdiki, 2017 yilning o‘zida yil 
boshiga nisbatan jadal o‘sish ko‘rsatkichiga erishildi (kurs 998 AQSh dollaridan 

---

295 
20000 AQSh dollarigacha o‘sdi).Bugun dunyodagi yetakchi birjalar va yirik 
banklar ham bitkoinning oldi-sotdisini treyding tizimida yo‘lga qo‘yishlariga 
to‘g‘ri kelmoqda. Garchi kriptovalyutalarning gurkirab rivojlanishi butun jahon 
moliyaviy-iqtisodiy tizimiga katta ta`sir qilgan holda mavjud bo‘lgan tizimni yo‘q 
bo‘lib ketishiga sabab bo‘lishi mumkin bo‘lsa ham, ayni paytda katta daromad 
ko‘rish istagida bo‘lgan investorlar bitkoinning rivojlanishidan manfaatdor 
bo‘lishmoqda. Shuningdek, bitkoin tangalarini gurkirab rivojlanishidan eng ko‘p 
manfaat ko‘ruvchi insonlar – bu yashirin iqtisodiyotda faoliyat yurituvchi 
investorlardir. Aynan shuning uchun ham hozirda bir nechta iqtisodi rivojlangan 
davlatlar bitkoin orqali turli noqonuniy va jinoiy faoliyatlarning rivojlanib 
ketishi oldini olish maqsadida bitkoinni to‘lov vositasi sifatida qabul qilishmayapti. 
Bitkoinni xarid qilish masalasiga to‘xtaladigan bo‘lsak, hozirgi vaqtda uni 
bir nechta maxsus birjalar va umuman har qanday bitkoinga ega bo‘lgan 
ishtirokchidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri sotib olish yo‘llari mavjuddir. Unda bitkoinning 
qiymati ishtirokchilar o‘zaro kelishgan narxda amalga oshiriladi. To‘lovlar agar 
birjalar orqali amalga oshirilsa, xalqaro VISA, Master Card kartalari orqali va 
Webmoney, Qiwi, Perfect Money, Advcash, Payeer, Paypal va boshqa elektron 
hamyonlar orqali sotib olish mumkindir. 
Hozirgi kunga kelib, kriptovalyutalarga ma’lum bir usulda (