Gulliverning sayohatlari kitobi 17-asrda nashr etilgan. Jonatan Svift hayoliy shaklda o'sha paytdagi Angliyadagi nafratli odob-axloq va buyruqlarni tasvirlab berdi

32. Jonatan svift hayoti va ijodi

Djonatan Svift (1667–1745). Irlandiya poytaxti Dublinda ruhoniy 

oilasida tug‘ilgan. Yirik ingliz amaldori Vilyam Templ saroyida kotib 

bo‘lib ishlagan. Vilyam Boy kutubxonasidan foydalangan. Jurnalist 

sifatida tanilib «Kitoblar janggi», «Bochka haqida ertak» (1704) va 

boshqa hajviy asarlari bosilib chiqqan. 

«Kitoblar janggi» pamfletida XVII asr oxirida Fransiyada 2 xil 

lager, ya’ni eski antik adabiyoti tarafdorlari va yangi, zamonaviy ad-

abiyot tarafdorlari o‘rtasidagi katta tortishuvlar haqida satirik uslub-

da hikoya qilinadi. Birinchi lagerdan Bualo (“Poeziya san’ati”) o‘rin 

egallagan  bo‘lsa,  ikkinchi  tomonda  aka-uka  Perrolar  (  3  aka-uka) 

joy olgan. Asosiy vazifa “Qizil qalpoqcha”, “Zolushka”, “Uyqudagi 

go‘zal” ertaklari muallifi, badiiy ertak asoschisi Sharl Perroga yukla-

144

tilgan.Templ hali qadimiy adabiyot tarafdori edi. Kutubxonada yangi 

avtorlar kitobiga polkadan yaxshi joylar, qadimiy avtorlar kitobiga 

esa qorong‘u burchakdan joy ajratilgan edi. Xafa bo‘lgan qadimiy 

avtorlar qo‘zg‘olon qiladi. Otliqlarni Xomer va Pindar, qurollilarni 

Aristotel va Platon va boshqalar boshqarib, g‘alaba qozonadi. 

33. Gulliverning sayohatlari”romanida Liliputiyadagi ijtimoiy va siyosiy muhit tasviri.

Svift – siyosiy yozuvchi. Uni, asosan, ijtimoiy masalalar qiziqti-

radi. Yozuvchi o‘z asarlarida dunyo sirlari, go‘zallik, chuqur psixol-

ogizmga emas, jamiyat nuqsonlariga e’tiborini qaratadi. 1726-yilda 

yaratilgan  “Gulliverning  sayyohatlari”  romani  qahramoni  –  afso-

naviy  mamlakatlardan  Liliputiyaga,  ulkan  odamlar  mamalakatiga, 

Brobdingnegga, aqlli otlar mamlakatiga (Guinginiyaga) va boshqa 

yerlarga sayohat qilgan shaxs. Sayohatchining maqsadi insonlarni 

ma’rifatli  qilish  (  yaxshi  va  yomon  misollar  orqali)  edi.  Shuning 

uchun  Svift  fantaziyasi  ostida  falsafiy  tagma’no  yotadi.  Roman  4 

qismdan  iborat.  1-qism  Liliputlar  mamlakati  haqida.  Ular  oddiy 

odamlardan 12 barovar kichik. (Bu Angliya). Amaldorlari ham xalq 

manfaatidan ko‘ra o‘z foydasini ko‘proq o‘ylaydi. Angliya kabi bu 

yerda 2 partiya bor: baland poshnalilar va vichilar partiyasi.

Defoning romani yaratilishida ikki turdagi badiiy janr (Defo sin-

gari): sayohat va utopiya janri namuna rolini o‘ynagan. (Tomas Mor 

”Utopiya”, Komponella “Quyosh shahri”) Svift ironik tarzda hikoya 

qilish ustasi. Agar u “olijanob”, “har narsaga qodir” deb tasvirlasa, 

demak, buning aksi bo‘lib chiqadi. 

34. Fransuz ma’rifatchilgi

XVIII asr Fransuz ma’rifatchilik adabiyoti. XVIII asrda Fran-

siyada ma’rifatchilik xarakati keng quloch yozdi. Fransiya jahonga 

ma’rifatchilik  adabiyotining  tipik  namunalarini  berdi.  Butun  asr 

davomida Angliya  va  Fransiya  o‘rtasida  dengiz  va  quruqlikda  bi-

rinchilik uchun kurash bordi. Asr boshida Fransiya Amerikadagi bir 

qancha  koloniyalardan  ajraldi. Yetti  yillik  urush  (1756–1763)  dan 

so‘ng Kanada, Hindistondagi koloniyalar Angliya ixtiyoriga o‘tdi. 

Fransiyada  absolyutizm  (mutlaq  hokimiyat)ning  va,  umuman, 

feodalizmga qarshi kurash, yemirilish davri Lyudovik XIV hokim-

ligining so‘nggi davrlaridan boshlanadi va uning vorislari paytida 

145

yanada  zo‘rayadi.  Materialist  Golbahning:  «Taqdir  taqozosi  bilan 

taxtga ma’rifatli, adolatli, dono monarxlar o‘tirishi mumkin va xalq 

o‘tkazayotgan azob-uqubatlarni tushunib, ularni aqlli ko‘rsatmalari 

bilan bartaraf etadi» degan “orzusi”ga ma’rifatchilar juda ham is-

honishar edi. 

Teatr  ma’rifatchilar  minbariga  aylandi. Volter  60  yil  davomida 

teatr uchun asarlar yozdi. Uning tragediya va komediyalari Ovru-

pa ning deyarli barcha teatrlari sahnasida (XVIII asrda) ko‘rsatildi. 

Ma’rifatchilar teatr sohasida islohot qildilar: ijtimoiy hayotning real 

konfliktlari va qahramonlari tasvirlandi. ( uchinchi qatlam odamlari). 

Ular  badiiy  publitsistik  prozaning  yangi  janri  –  falsafiy  roman 

va qissani yaratdilar. (Monteskpe – «Fors xatlari», Russo – «Emil», 

«Yangi Eloiza», Didro «Romanning jiyani». Volter «Kandid»)

Fransua Mari Arue Volter (1694–1778). Volterni  fransuz 

ma’rifatchilarining  yyyetakchisi  deyish  mumkin.  Parijda  amaldor 

oilasida tug‘ilgan. Kollejda o‘qish paytida she’r yoza boshlagan va 

mashhur bo‘lib ketgan. Ammo amaldorlardan biri de Roganga yoq-

maganligi uchun kaltaklanib Bastiliya qamoqxonasiga tashlangan. 3 

yil mobaynida Angliyada yashadi.

Umrining  so‘nggi  yillarini  Fransiya  va  Shveytsariya  chegara-

sidagi  Ferney  degan  joyda  o‘tkazadi.  «Ferney  patriarxi»ni  ziyorat 

qilish uchun turli mamlakatlardan juda ko‘plab kishilar kelib turardi. 

1778-yilda Parijda vafot etdi. 

Volter-badiiy so‘z ustasi. Barcha ma’rifatchilar singari inson on-

giga, aql-zakovatiga san’at orqali ta’sir ko‘rsatishni bosh vazifa deb 

bildi.

Klassitsistlar  estetikasiga  qarshi  chiqqan  Volter  Rasin  va  Ko-

rnel  ijodiga  yuksak  baho  beradi.  Shekspirni  Fransiyadagi  birinchi 

targ‘ibotchisiga  aylanadi.  «Shekspir  buyuk  daho,  ammo  u  qo‘pol, 

dag‘al  asrda  yashadi  va  uning  pyesalarida  ana  shu  dag‘alliklar 

ta’sirini ko‘rish mumkin» degan fikrni bildirgan. 

Volter ijodi ko‘p qirrali bo‘lib, (epik, falsafiy dostonlar, odalar, 

satira, she’riy novellalar) 52 ta pyesa yozdi. ( 24 tasi tragediya).

146

1718-yilda birinchi tragediyasi «Edip»ni yozadi. Bundan tashqari 

yana 4 ta tragediyasida u antik davr mavzusiga murojaat qiladi va 

yana 5 tasida («Brut», «Sezarning o‘limi» va boshqalar) Rim tar-

ixi syujetlariga murojaat qiladi. Volter tragediya oldiga yangi vazi-

falar  qo‘yadi.  (tarbiyaviy  ahamiyati).  U  pyesalarni  ma’rifatchilik 

g‘oyalarini targ‘ib qiluvchi qurol vazifasini o‘taydi deb hisoblaydi. 

«Edip»da  u  Sofoklga  xos  bo‘lgan  taqdir  oldida  tiz  cho‘kishini 

ko‘rmaymiz. Kohinlar xalqni soddaligidan foydalanuvchi 

yolg‘onchilar sifatida ko‘rsatiladi.

Agar Kornel ana shu mavzudagi pyesasida «O‘z qiroli uchun jon 

bergan xalq baxtlidir» degan fikr ni ilgari surgan bo‘lsa, Volter «o‘z 

yurti uchun jon berish – qirollar burchi» degan xulosa chiqaradi. 

«Brut», «Zaira», «Muhammad» tragediyalari juda katta shuhrat 

qozongan. Qadimgi Rim tarixi. «Zaira» xristian qizi Zaira vaMisr 

sultoni Orosman o‘rtasidagi muhabbat . Nereston – Zairani akasi. 

Orosman Zairani rashk tufayli o‘ldiradi.

Volter «Genriada» epik dostoni haqida.U o‘z ijodidagi shu turdagi 

yagona asarni yaratar ekan, o‘z oldiga ikki vazifani qo‘yadi: Fransi-

yaga milliy epos namunasini berish, (Vergiliy, Tasso singari) va shu 

bilan  birga  aql-idrokni,  ideal  hukmronni  madh  etish. Asarda  olim 

ma’budlarni  o‘rnini  nizo,  fanatizm  alvastisi  singari  figuralar  egal-

lagan. Dante qahramoni singari Genrix IV do‘zaxga va osmon-u fal-

akka – taqdirlar qasriga sayohat qildi.

«Orlean qizi» dostonida 1431-yil o‘tda yondirilgan qahramon qiz 

Janna D’Ark nomi bilan bog‘liq cherkov safsatalarini fosh qiladi. 

Falsafiy  qissalarida  Volter  zulm,  adolatsizlik,  diniy  jaholat,  inson 

erki masalalariga to‘xtaldi.

«Kandid  yoki  optimizmi»  (1758)  qissasi  qahramoni  Kandid 

sofdil, aqlli yigit. Uning ustozi faylasuf Panglos dunyodagi barcha 

narsalar ezgulikka olib boradi deb bilim beradi. Avvaliga bu falsa-

faga ishongan Kandid ongida (bir qancha davlatlar kezib chiqqan-

dan so‘ng) Panglos falsafasiga ishonch yo‘qoladi. U har holda du-

nyoda qandaydir aqlga muvofiq keladigan narsa bo‘lishi kerak, deb 

147

o‘ylaydi. Qahramon yer yuzida shunday yerni – sarobni axtaradi.

Shunday tuzum deb Volter Eldorado mamlakatini tasvirlaydi. Bu 

yurtda tilla-yu javohirlarning hisobi yo‘q. Qirol olijanob, insonpar-

var. Sud qilish, jazolash kabi hodisalar yo‘q. Ammo Eldoradoga olib 

boradigan yo‘l tog‘lar, baland qoyalar bilan to‘silib yotadi. Amalda 

unga borish mumkin emas.

Muallif asar oxirida qahramon mehnat qilish kerak, degan xulo-

saga keladi. “Mehnat bizni uch xil falokatdan: zerikish, nuqson va 

muhtojlikdan xalos qiladi”.

Pyer Ogyusten Karon Bomarshe (1732–1799). Bomarshe haqida 

Melnxor Grimm (Bomarshe zamondoshi): Volter, Russo va boshqa-

lar asarlarining ta’sir kuchi ortiq, ammo ularni xalq kam o‘qirdi. Le-

kin Bomarshening “Figaroning uylanishi” va “Sevilyalik sartarosh” 

asarlarini Fransiyada deyarli barcha bilar edi, degan fikrni bayon et-

ganda haq edi.

Bomarshe professional yozuvchi emas. U yozishicha, muhtojlik 

sabab murojaat qilgan. «Agar ishlarim oshib yotsa, adabiyot bilan 

shug‘illanib o‘taversin, ammo ishdan bo‘sh bo‘lsam, qo‘limga qa-

lam olaman degan edi u.

Bomarshe  soatsoz  farzandi  bo‘lib,  o‘zi  ham  Parijda  ko‘zga 

ko‘ringan soatsozlardan biri edi. Dvoryanlik unvoniga ega bo‘lib 

(Karon ismini de Bomarshega almashtirgan), yirik Bankir Pari Dyu-

vyerne bilan yaqinlashib katta boylikka erishadi. Dyuverne vafotid-

an keyin kichik meros masalasida sudlashadi va sud Bomarshe ziyo-

niga hukm chiqaradi. U sud sistemasini poraxo‘rligini fosh etuvchi 

«Memuar» (xotira)larni yozadi va butun Ovrupa ga taniladi.

Bomarshe dramaturg sifatida «Seviliyalik sartarosh» (1775) va 

«Figaroning  to‘yi»  (1784)  komediyalari  bilan  jahon  adabiyotida 

qoldi. Bosh qahramon Figaro haqidagi trilogiyaning birinchi qismi 

–  «Seviliyalik  sartarosh»  komediyasi  hisoblanadi.  Asar  voqealari 

Ispaniyada kechadi. Figaro-epchil, aqlli yigit. U turli ishlarni qilib 

ko‘radi. Nihoyat, Seviliyaga kelib sartaroshlik qiladi. Komediyan-

ing har bir sahnasida Figaroning ishbilarmonligi, chaqqon, xalqqa 

148

yaqinligi  sezilib  turadi.  Uning  yordamida  graf Alpmaviva  sevgan 

qizi  Rozinaga  uylanadi. Avtor  uchinchi  tabaqadan  chiqqan  qahra-

monni boshqalardan ustunligini ko‘rsatadi. 9 yildan so‘ng «Figaron-

ing to‘yi» komediyasini yozdi. Komediya butun Ovrupaga mashhur 

bo‘lgan (1785-yilning o‘zida Germaniyada asarining 12 turdagi tar-

jimasi amalga oshirildi).

Endi Figaro grafning ishonchli xizmatkori. U uy xizmatchisi Syu-

zannani sevadi. Ammo graf Syuzannani o‘ziga tobe qilib olmoqchi. 

Figaro buni sezib unga qarshi kurash olib boradi. Bu kurash graf va 

39.xizmatkor to‘qnashuvi emas, balki ijtimoiy kurash tusini oladi. 

Syuzanna,  grafiniya  va  Figarolar  graf  Almavivani  kirdikor-

larini fosh qiladi. U sevgilisiga erishish uchun o‘zidagi barcha 

kuch, tadbirlarni ishga soladi. Asar Figaro va Syuzanna to‘yi bi-

lan tugaydi. 

Napaleon  keyinchalik  (inqilobdan  keyin)  «Figaroning  to‘yini» 

amalda inqilob deb ataydi.

Trilogiyaning so‘nggi asari -«Jinoyatkor ona» shuhrat qozonma-

di. Graf olijanob, rahmdil kishi sifatida, Figaro unga sodiq xizmat-

kor sifatida tasvirlanadi.

35. ______33-savol javobiga qarang!

36. Jahon adabiyoti muammolarida sentimentalizm oqimining o‘rni.

37. “Gulliverning sayohatlari” asari hajviy asar sifatida._____33-savolning javobiga qarang.

38. Gyote ijodida sentimentallilik

Iongann Volpfgang Gyote (1749–1832). Frankfurt  shahrida 

yurist  oilasida  tug‘ildi.  Laykuna  universitetida  (grafik)  o‘qib  yur-

ganda  birinchi  she’rlarini  yozadi.  Uning  dunyoqarashiga  Spinoza 

falsafasi-«Poetika» ta’siri katta bo‘ladi. Studentlik yillari Ganpening 

154

«Muhammadning  hayoti»  kitobidan  ruhlanib,  Muhammad  haqida 

drama yozmoqchi bo‘ladi (parchalar).

Gyote  1771-yilning  14-oktyabrida  buyuk  ingliz  dramatur-

gi  V.Shekspirga  bag‘ishlangan  kechada  ma’ruza  qildi.  Ushbu 

ma’ruzasida u o‘zining estetik dasturini bayon qildi. Ma’ruza Shek-

spir dahosiga aytilgan madhiya bo‘lib, Gyote uni yangi adabiy oq-

imning bayrog‘i deb e’lon qildi. 

O‘z hayoti davomida 1600 ga yaqin she’r yozadi. Juda ko‘pchiligi 

xalq qo‘shiqlariga aylanadi. «Gets fon Berlixingen» (1773) Gyoten-

ing nomini butun Germaniyaga mashhur qiladi. Dramada XVI asr 

voqealariga murojaaat qilinadi. Bosh qahramoni Ges ritsor. U xalq 

orasida juda mashhur. Isyonkor shaxs taqdiri uni juda qiziqtiradi. 

Asar uning Shekspir bilan juda qiziqqan davrida yaratildi (Xronika-

lar ruhida). Asar klassitsizm teatridan butunlay farq qiladi.

1774-yili «Yosh Verterning iztiroblari « romanini yozdi. Asar qa-

hramoni Verter – byurger oilasidan chiqqan iste’dodli, nozik tabiat 

yosh yigit. U o‘z davri uchun juda yaxshi ma’lumot olgan, klassik 

adabiyotni,  ayniqsa,  Gomer  asarlarini  sevib  o‘qiydi.  Qalbi  olijan-

ob  his-tuyg‘ularga  boy.  Verter  tabiatning  erkin  farzandi,  u  Russo 

ta’limotining ixlosmandi. Verter Sharlotta ismli qizni sevib qolgan. 

Ammo Sharlotta boshqa yigit – Albertga unashtirilgan edi. Shu sa-

babli  Verter  qizni  unutish  maqsadida  shaharga  borib,  diplomatiya 

idorasiga ishga kiradi. Ammo bu yerda uning ishi yurishmaydi. O‘z 

xo‘jayini graf saroyidagi ziyofatda hozir bo‘lgan Verter yuqori ta-

baqa  vakillariga  yoqmaydi.  Verterning  xo‘jayini  mehmonlarning 

xohishini unga aytgach, yigit bu uydan chiqib ketadi. Ertasiga butun 

shaharga, go‘yo Verter mehmondorchilikdan haydab yuborilganligi 

haqida be’mani tuhmat gaplar tarqaladi. Haqoratlangan Verter ariza 

berib ishdan bo‘shaydi. Yana o‘z sevgilisi yoniga qaytib boradi. Endi 

Sharlotta turmushga chiqqan, Verterning Sharlottalarnikiga kelishi 

bu oilani obro‘sizlantirgan bo‘lar edi. Chorasiz qolgan Verter o‘zini 

o‘zi o‘ldiradi. Gyote zamondoshlari asarning bunday yechim bilan 

tugallanishiga salbiy munosabat bildirdi, hatto Lessing ham Vertern-

155

ing o‘z joniga qasd qilishini qahramonning irodasizligi, ojizligiga 

yo‘ydi. Garchi Gyote bu fikrlarga qo‘shilmasa-da, romanning ikkin-

chi nashriga quyidagi she’riy misralarni epigraf qilib kiritdi:

“Er bo‘lgin, men yurgan yo‘ldan yurmagin”. Gyote qahramoni 

ichki dunyosi boy sentimental obrazdir. XVIII asr yozuvchilari 

uchun,  jumladan,  Gyote  uchun  ham  inson  sezgilarining  ifodasi 

o‘sha zamon feodal tuzumida hukm surayotgan shafqatsizlik, 

toshbag‘irlikka qarshi kurash ifodasini anglatar edi. Bu hol inson 

uchun, uning har tomonlama kamoloti yo‘lidagi kurashni bildi-

radi. XVIII asr insonparvarlari barcha qobiliyatlarini, qalbining 

boy his-tuyg‘ulari to‘la namoyon qilinishini istar edilar. Insonni 

tabiat bekam-u ko‘st yaratadi, ammo adolatsiz jamiyat sharoiti 

undagi barcha illat va qusurlarni keltirib chiqaradi, deb hisobla-

ganlar. 

Gyote lirikasi o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi. Uning she’riyati 

badiiy yetuk, serma’no va hayotiydir. Shoir o‘z lirikasida xalq hayo-

tiga, uning og‘zaki ijodiga murojaat qilib, yana ana shu xalq folklyori 

xazinasini ajoyib durdonalar bilan boyitadi. Gyote she’riyati kishin-

ing murakkab ichki dunyosini ochib beradi. Xalq tili, uning ohan-

grabo musiqiyligi, quvnoq lapar ohanglari kitobxon qalbini junbush-

ga keltirib, lirikaning sirli sehriga maftun qilib qo‘yadi. Lirikasining 

asosiy mavzui inson, uning sevgisi, uning tabiat bilan uyg‘unlashib 

ketgan hayotiy, falsafiy go‘zallik va ozodlik haqidagi olijanob orzu-

larini tarannum qiladi. Gyote dunyo madaniyatining bir ildizi, bir 

asosi bor, bu ham bo‘lsa, G‘arbda, G‘arb-madaniyat beshigi, degan 

noilmiy fikrga qarshi o‘laroq, dunyo madaniyati yagona jarayon va 

qonuniyatlar asosida rivojlanishi, bu jarayonda Sharq hech qachon 

G‘arbdan keyin qolmaganini, balki ko‘p sohalarda undan ilgarilab 

ketganini ta’kidlaydi. 

Aytish joizki, adibning Sharqqa hurmati, ehtiromi uning Ho-

fiz Sheroziy ijodi ta’sirida yaratilgan “Devoni” da o‘z ifodasini 

topdi:

156

Hofiz, sen-la bellashmoqqa

Yo‘l bo‘lsin bizga!

Lochin kabi uchar yelkan

To‘lqinlar uzra.

Yengil, epchil uchib borar

Intilib olg‘a,

Agar to‘fon ko‘tarilsa,

Azobda darg‘a!

Qo‘shiqlarning ko‘kka uchar

Olov qushiday,

Dengiz o‘tga do‘nsa agar

Men uchun qo‘ymay!

Shoirning sharq mavzusiga bo‘lgan qiziqishi yangi hodisa emas 

edi. Bir qancha san’atkorlar o‘z ijodlarida sharqqa murojaat qilgan-

lar.  Jumladan,  Shekspir  (“Otello”),  Rasin  (“Boyazid”),  Monteske 

(“Fors  maktublari”),  Volter  (“Muhammad”),  Bayron  (“Sharq  dos-

tonlari”),  Viktor  Gyugo  (“Sharq  motivlari”)  kabi  misollarni  aytib 

o‘tish kifoya.

Gyote g‘arb va sharq adabiyotlarining boyib, rivojlanishini bir-

biri bilan yaqinlashuvida deb biladi. U sharq bilan g‘arb, o‘tmish 

bilan hozirgi zamon, ularning urf-odatlari, muloqot va mushoha-

dalarini, biri orqali ikkinchisini tushunishni maqsad qilib qo‘yadi. 

“Mag‘rib-u mashriq devoni” da Gyote sharqning buyuk shoirlari 

Hofiz, Nizomiy, Firdavsiy hamda Sa’diy ijodini nozik talqin qilib, 

o‘ziga xos falsafiy lirika javharlarini yaratadi. Shoirning “Devoni” 

sharq va g‘arb she’riyati bir-biriga yaqin, umumbashariy adabiyot 

ekanligini isbotlaydi. “Mag‘rib-u mashriq devoni” o‘n ikki kitobga 

bo‘linadi. Bular: “Qo‘shiqchi kitobi”, “Hofiz kitobi”, “Sevgi kito-

bi”, “Mushohada kitobi”, “Qobus kitobi”, “Soqi kitobi”, “Norozilik 

kitobi”, “Hikmat kitobi”, “Zulayxo kitobi”, “Temur kitobi”, “Ma-

sal kitobi” hamda “Jannat kitobi” dan iborat. Bu she’riy to‘plamda 

shoirning hayot, insonlarning taqdiri, tinchlik haqidagi o‘ylari o‘z 

ifodasini topadi. 

157

“Devon”da shoir timsollar, majozlar, qochiriqlar yo‘li bilan 

she’riyat,  ijodiyot,  sharq  madaniyatining  xususiyatlari  haqida  fikr 

yuritadi.  “Devon”ning  “Hijrat”  deb  ataluvchi  she’ri  to‘plamning 

muqaddimasi hisoblanadi. “Devon”ning tarixiy mazmuni shuki, 

unda 622-yilda Muhammad payg‘ambarning Makkadan Madinaga 

ko‘chib o‘tishi ko‘zda tutiladi. Ayni vaqtda “Hijrat” shoir Gyoten-

ing sharqqa yuz o‘girishini bildiradi. U g‘arbning bo‘g‘iq, diqqina-

fas muhitidan qochib, sharqning keng va sof havosidan to‘yib-to‘yib 

nafas olishga oshiqadi.

“Faust”  Gyote  ijodining  yirik  mahsuli  bo‘lgan.  Asar  XVIII 

asrning oxiri va XIX asrning birinchi choragida yozilgani (1773–

1831yy.) uchun ana shu xilma-xil voqealarga boy bo‘lgan Ovrupa 

hayotini aks ettiradi. Asarda inson hayotiga, uning jamiyatda tutgan 

o‘rniga diqqat qaratilgan. 

Tabiatning, koinotning qudratli kuchlarini inson irodasiga 

bo‘ysundirish, uning qonunlarini o‘rganish va bu sirlarni odamzod 

foydasiga xizmat qildirish ulug‘ mutafakkir olim Gyotening doimiy 

orzusi bo‘lib keldi. Uning buyuk qahramoni Faust ana shu orzuni 

amalga oshirishdek olijanob ishga bel bog‘laydi. Faust haqidagi af-

sona (XVI asr) nemis xalq she’riyatida yaratilgan eng buyuk asar 

bo‘lib, Gyote qo‘liga qalam olgan kunidan boshlab bu haqida asar 

yozishni  orzu  qilar  edi. Ana  shu  afsonalarda  Faust  olim,  sehrgar, 

shaytonlar bilan munosabatda bo‘lgan kishi sifatida talqin qilinadi. 

Arshi  a’loda  shayton  Mefistofel  xudo  bilan  Faust  to‘g‘risida  mu-

nozara  qiladi.  Shaytonning  fikricha,  koinoti  azimda  inson  ojiz  bir 

narsa,  u  baxtsiz,  abadul-abad  azob-uqubatda  yashaydi. Agar  xudo 

unga aql ato qilmasa, inson yomon yashamagan bo‘lur edi. Buning 

ustiga Faust butun koinot va tabiat sirlarini ilm-u fan kuchi bilan 

bilib olmoqchi. Mefistofel Faustning bu intilishlariga ishonmaydi, 

unga  shubha  bilan  qaraydi.  Xudo  esa,  inson  adashib  bo‘lsa  ham, 

izlash, qidirish natijasida kamolot cho‘qqisi tomon boradi, deb unga 

umid  bildiradi.  Bu  umid  Gyotening  inonparvarlik  qarashlarining 

natijasidir.  Shayton,  men,  albatta,  Faustning  nafsini  qo‘zg‘ab,  yo-

158

mon yo‘llarga olib boraman, uning intilishlarini, orzularini puchga 

chiqaraman, deydi. Asarning asosiy konflikti va tuguni shu yerdan 

boshlanadi. 

Kim – erk, hayot deb jang qilolsa har kun,

Erk-u hayot uchun o‘sha munosib.

Xuddi shunday mehnat, kurash va havas

Band aylasa yosh-u keksa – har kimni,

Shunday kunda ko‘rsam edim bir nafas

Ozod diyorimni, ozod xalqimni.

Faust tilidan aytilgan ushbu misralar u anglab yetgan haqiqatning, 

inson umrining mazmunini belgilab beradi. Gyote o‘z tragediyasida 

bir-biriga zid bo‘lgan ikki xil kuchlar to‘qnashuvini ko‘rsatadi. Bu 

kuchlarning biri Faust, u ilg‘or dunyoqarash, yorug‘lik timsoli. U 

buyuk olim, ijodkor inson, odamlar baxt-saodati uchun kurashadi. 

Faust ilmga tashna, ilm-ma’rifatning kuchi bilan kishilarga ezgulik 

qidiradi. O‘z xalqini ma’rifatli qilish uchun Injilni tarjima qiladi. 

Shoir tinmay olg‘a yurishni, to‘xtovsiz harakat qilishni targ‘ib qiladi, 

chunki u harakat insoniyat kelajagini munavvar qilishiga ishonadi. 

Gyotening asari zamondoshlarini o‘rta asr uyqusidan uyg‘otishga, 

o‘z hayotini qurishga da’vat qiluvchi chaqiriq ham edi. Shoirning 

qahramoni davr munosabatlarini o‘zida mujassamlashtirgan ki-

shi. Asosiy qahramonlardan biri bo‘lgan shayton Mefistofel o‘zida 

shubha, inkor ham vayronalik kuchlarini mujassamlashtirgan. Shay-

ton hamma vaqt Faustni yo‘ldan ozdirishga, uning yuragida shubha 

qo‘zg‘ashga urinadi. Faustni olijanob intilishlardan chalg‘itib, haq-

iqat, insoniyat oldidagi burchlarini unutishga undaydi. 

Gyote  asrining  ikkinchi  qismida  qadimgi  Yunoniston  mavzusi 

asosiy o‘rin oladi. Yelena antik dunyoning go‘zallik timsoli sifatida 

gavdalanadi. Faust bilan Yelena o‘rtasidagi nikoh ramziy ma’no kasb 

etadi. Faust qo‘lida qolgan Yelenaning kiyimlari qadimiy san’atning 

olijanob tasviri, belgisidir. Gyotening fikricha, oltin davr o‘tmishda 

emas, istiqbolda, kelajakda.

159

“Faust” asari XVIII asr oxiri va XIX asr boshlaridagi nemis ad-

abiyotining falsafiy va badiiy yutug‘i bo‘ldi. Bu asar ustida Gyote 

60 yil davomida ishladi. «Faust»ni yozish niyati unda studentlik yil-

laridan boshlangan edi.

Afsungar  doktor  Faust  haqidagi  afsonalar  XVI  asrda  paydo 

bo‘lgan.  1592-yil.  Kristofer  Marlo  «Doktor  Faustning  fojiyaviy 

tarixi»  sahna  asarini  yaratdi.  XVII-XVIII  asarda  tabiat  sirlarini 

o‘zlashtirgan  doktor  haqida  Germaniyada  turli  kitoblar  bosilib 

chiqqan edi. Demak, tragediyada bir-biriga zid bo‘lgan ikki xil kuch-

ning  to‘qnashuvi  tasvirlanadi.  Faust-ilg‘or  dunyoqarash,  yorug‘lik 

timsoli. To‘xtovsiz harakat, yaratish, bunyodkorlik uning asosiy shi-

ori. U ilmga tashna, Injilni tarjima qilgan. Myefistofel shubha, inkor, 

vayronachilik kuchlarini mujassamlashtirgan. U Faustni yo‘ldan ur-

moqchi bo‘ladi. 

Jahon  adabiyotining  shoh  asarlaridan  biri  bo‘lgan  “Faust” 

ni  o‘zbek  kitobxoni  shoir  Erkin  Vohidov  tarjimasida  ona  tilida 

o‘qimoqda.  Gyotening  buyuk  “Faust”  fojiasi  bilan  birga  bir  qa-

ncha  she’rlari  o‘zbek  tiliga  M.Shayxzoda,  Shukrullo,  Erkin Vohi-

dov, Sadriddin Salimov tomonidan tarjima qilingan. “Yosh Vertern-

ing iztiroblari” romani Yanglish Egamova tarjimasida o‘zbek tiliga 

o‘girilgan. 

39. Nemis ma’rifatchiligi va uning ijtimoiy-tarixiy omillari.

 XVIII asrda Ovrupadagi bir necha davlatlarda (Fransiya, Angli-

ya) markazlashgan mutlaq hokimiyat vujudga kelgan bo‘lsa, Ger-

maniya juda ko‘p martta knyazlik, graflik, imperiya shaharlaridan 

iborat kichik davlatlarga parchalanib ketgan edi.

XVIII asrda Germaniya iqtisodiy qoloq, milliy siyosiy birlikdan 

mahrum, tarqoq mamlakat edi. Mamlakatni 300 dan ortiq katta va 

kichik  hukmdorlar  –  knyazlar,  gersoglar,  graflar  boshqarar  edilar. 

Ular  mustaqil  siyosat  o‘tkazar  va  imperatorga  bo‘ysunmas,  Ger-

maniyaning birlashuviga asosiy g‘ov bo‘lardilar. Kasb-kor, savdo-

sanoat ishlari va dehqonchilik nochor ahvolga tushib qolgan edi. 

Mamlakatda umum noroziligi hukmron edi. 

149

Na  maorif  ishlari  yo‘lga  qo‘yilgan,  na  matbuot  erkinligi  va  na 

afkor omma bor edi. 

Germaniyaning  ana  shu  ayanchli  tarixiy  sharoiti  nemis 

ma’rifatchilari oldiga asosiy vazifa qilib, mamlakatni milliy jihat-

dan birlashtirish vazifasini qo‘ydi. Aynan mana shunday og‘ir davr 

nemis adabiyotining buyuk davri bo‘ldi, chunki XVIII asrda shoir-

lardan Gyote va Shiller, Lessing va Gerder, faylasuflardan Kont va 

Fixte dunyoga keldilar. 

Nemis ma’rifatchilari o‘z rivojlanishida to‘rt bosqichni bosib o‘tdi:

1)  XVIII  asrning  20–50-yillarida  klassitsizm  hukmronlik  qildi. 

Yozuvchilar, asosan, o‘tmishga murojaat qildilar;

2) XVIII asrning 60-yillari – bu davrda tasvirning realistik uslubi 

ustun turdi. Lessing realizm nazariyasini yoqlab chiqdi, “Laokoon” 

risolasini va “Minna foy Barnxelm” komediyasini yozdi. Nemis ad-

abiyoti o‘zining yetuk davriga kirdi. 

3) XVIII asrning 70–80-yillar adabiyoti “Bo‘ron va tazyiq” ad-

abiy harakati yosh shoirlarning isyonkorlik ruhida yozilgan asarlari 

natijasida yuzaga keldi. Gyote va Shillerning ilk ijodi davri (Gyo-

tening “Gyos fon Berlixingen” dramasi, Shillerning “Qaroqchilar”, 

“Makr va muhabbat” tragediyalari);

4) XVIII asrning 90-yillari Shillerning “Vallenshteyn” tragediya-

si, “Fojiaviy san’at to‘g‘risida xatlar” nazariy asarlari yozildi. Fran-

suz burjua inqilobining adabiyotga ta’siri. Gyote bir qator balladalar 

(“Korinflik  kelin”,  “Xazina  izlovchi”,  “Afsungarning  shogirdi”), 

“Vilgelm Meysterning o‘quvchilik yillari” romanini, “Faust” ning I 

qismini yozib tugatdi. 

XVIII asr nemis adabiyoti va madaniyati Lessing va Gotshid, Gel-

lert va Vinkelman, Mendelson va Nikolay kabi shoir va yozuvchi-

larni, “Bo‘ron va tazyiq” adabiy harakatining ajoyib namoyandalari, 

Gyote  bilan  Shillerni,  Motsart  va  Betxoven  kabi  kompozitorlarni 

yetishtirdi. XVIII asr nemis ma’rifatchilik adabiyoti o‘z xalqiga mil-

liy birlik, o‘z kuchlariga ishonch, adolatga intilish kabi tuyg‘ularni 

singdirdi. 

150

Nemis ma’rifatchilarining asosiy vazifasi – mamlakatni milliy ji-

hatdan birlashtirish. (Fransiyada inqilobga tayyorlash bo‘lgan). Bu 

davrda falsafa juda ham ravnaq topadi. (Kant, Fixte, Gegel). Yozu-

vchilar o‘z asarlarida falsafiy masalalarga keng o‘rin berdi. 

Gotxolpd Efraim Lessing (1729–1781). Germaniyaning 60-yil-

lar adabiy hayotida Lessing yyyetakchi o‘rin egallaydi. U zamona-

sining ulug‘ mutafakkiri, iqtidorli tanqidchisi, adabiyot va san’at 

nazariyotchisi, shoir va dramaturgi edi. Lessing adabiyotni hayotga 

yaqinlashtirdi, unga ijtimoiy yo‘nalish baxsh qildi. U yangi nemis 

adabiyotiga asos soldi, Shiller va Gyotelar Lessingning shogirdi 

edilar. 

XVIII asrning 50-yillarida Lessing she’rlar, masallar va o‘zining 

birinchi tragediyasi “Sara Sampson xonim” (1755) ni chop ettirdi. 

Lessing  “Laokoon”  (1766)  hamda  “Gamburg  dramaturgiyasi” 

(1769) nomli asarlarida xalqchil san’at estetikasining nazariyotchi-

si sifatida maydonga chiqdi. Muallifning bu har ikkala risolasi 

ma’rifatchilik  san’atida  realizm  prinsplarini  isbotlashga  va  barqa-

ror  qilishga  qaratilgan.  “Laokoon”  risolasi  bilan  adib  zamonasida 

juda ko‘payib ketgan mazmunsiz tasvirlar she’riyatiga qarshi chiqdi. 

Asar klassitsizm adabiyotining asoslariga zarba berdi. Klassitsizm 

estetikasi, san’at asari faqat “go‘zal tabiatni” tasvirlab berishi kerak, 

deb hisoblar edi. Bunga qarshi Lessing haqqoniy san’at hayotdagi 

xunuk, salbiy voqealarni ham yoritishi kerak, deb chiqdi. 

Lessingning ko‘plab teatr taqrizlari asos bo‘lgan “Gamburg dra-

maturgiyasi”  to‘plami  haqli  ravishda  nemis  ma’rifatchilik  haraka-

tining  dasturilamali  bo‘lib  qoladi. To‘plamda  u  san’atning  tabiati, 

uning jamiyatda tutgan o‘rni va vazifasiga, borliq harakati va san’at 

haqiqatiga oid masalalarni o‘rtaga tashladi. Lessing san’at hayotni 

aks ettirsagina o‘z vazifasini bajargan bo‘ladi, deb qattiq ishonadi. 

Chinakam san’atning vazifasi faqat podshohlar va zodagonlar hayo-

tini emas, balki oddiy kishilar hayotini ham aks ettirishdan iborat 

bo‘lishi kerak. Lessing xalqchil san’at uchun kurashadi. “Saroy ki-

shi tabiatini o‘rganadigan joy emas”, deb fransuz klassitsizmini rad 

151

qiladi. U dramaturgiyani Shekspirdan o‘rganishga chaqiradi. 

Lessingning fikricha, tragediyaning vazifasi kishilarni insonpar-

varlik ruhida tarbiyalash. Lessingning dramaturgik qarashlari “Sara 

Sampson xonim” tragediyasida o‘z ifodasini topdi. 

Kemens shahrida dindor oilasida tug‘ildi. U avval Leypung uni-

versitetida, so‘ngra Berlin va Vittenburgda o‘z ma’lumotini oshirdi. 

1767–1769-yillarda  Gammburgda  yashaydi.  Teatr  tashkilotchilari-

dan biri. «Gamburg dramaturgiyasi» teatrida qo‘yilgan asarlar taqri-

zlardan iborat. 1770-yil moddiy qiyinchilikda gersoglik kutubxonasi 

mudiri bo‘lib ishlaydi. Yozuvchi 52 yoshida juda kambag‘allikda 

vafot etadi.

Lessingning «Gamburg dramaturgiyasi» asari nemis ma’rifatchilar 

dasturiga aylandi. 

Shiller (1759–1805). Ulug‘ nemis shoiri va dramaturgi Fridrix 

Shiller  1759-yili  Marbah  shahrida  (Vyurtemberg  gersogligi)  har-

biy feldsher oilasida tug‘ilgan. 1773-yili 14 yoshlik Shiller harbiy 

bilim  yurtiga  (keyinchalik  harbiy  akademiyaga)  o‘qishga  berildi. 

Vyurtemberg  gersogi  Karl  Yevgeniy  tashkil  qilgan  ushbu  o‘quv 

yurtida bo‘lajak shoir nemis sharoitining qorong‘i tomonlari bilan 

to‘qnashgan edi. Harbiy akademiyada zobitlar, tibbiyot xodimlari 

va huquqshunoslar tayyorlanardi. Akademiyada Shiller o‘zining ilk 

ijodini boshladi. 1776-yili shoirning “Oqshom” she’ri chop etildi, 

shu yerda birinchi dramatik asari “Qaroqchilar” ustida ish boshladi. 

Tragediya  1781-yili  yozib  tugatildi  va  tez  orada  Mangeym  shahri 

teatrida sahnaga qo‘yildi va favqulodda muvafaqqiyat qozondi. Asar 

premerasiga  borgan  Shillerni  gersog  Karl  Yevgeniy  ikki  haftaga 

qamab qo‘yadi. Karl Yevgeniyning zulmidan qutulish uchun shoir 

Mangeymdan Leypsigga, Drezden shahriga kelib joylashadi. 1782-

yili u “Genuyadagi Fiesko fojiasi”, 1783-yili keyin “Makr va mu-

habbat” deb nomlangan “Luiza Miller” drammalarini yozdi. 1787-

yili Shiller Veymarga kelib, Gyote bilan tanishadi. Gyote bilan ham-

korlikda Veymar teatriga asarlar yozadi. 

80–90-yillarda  Shiller  estetikaga  oid  bir  qancha  asarlar  yozdi. 

152

“Zamonaviy nemis teatri haqida” (1782), “Teatr ma’naviy muassasa 

sifatida” kabi nazariy asarlarida erkinlik va go‘zallik tushunchalari 

orasidagi o‘zaro munosabatlar masalasini hal qilar ekan, Shiller 

inson kamoloti va jamiyatini qayta qurishda estetik tarbiyaning, 

go‘zallikning  roliga  muhim  ahamiyat  beradi. Adib  tarix,  qadimgi 

yunon san’ati bilan shug‘ullanib, odamlarni go‘zallik g‘oyasi bilan 

tarbiyalash mumkin, degan nazariy xulosaga keladi. U antik dun-

yo san’atida o‘z ideallarini ko‘radi. Shiller 46 yoshida, ayni ijodiy 

kuchga to‘lgan bir pallada vafot etadi. 

“Makr va muhabbat” tragediyasi  “Bo‘ron  va  tazyiq”  drama-

turgiyasining shoh asari bo‘lib qoldi. Asarda ilk bor nemis hayoti 

chuqur va ishonarli tasvirlangan bo‘lib, unda tasvirlangan voqea 

real sharoitdan olinib, hukm surayotgan axloqiy pastkashlik, gersog 

saroyining dabdabasi va buzuqligi ko‘rsatilgan. “Makr va muhab-

bat” pyesasida bir-biriga murosasiz bo‘lgan ikki qarama-qarshi gu-

ruh vakillarining to‘qnashuvi aks ettiriladi. “Makr va muhabbat” 

tragediyasi bilan Shiller ijodining ilk, shtyurmerlik davri yakuniga 

yetdi. 1783-yildan 1787-yilgacha yozilgan “Don Karlos” fojiasi us-

tida ishlash jarayonida dramaturg bir qancha o‘zgartirishlar kiritdi. 

Asarda  isyonkorlik  ruhi  yo‘qolib,  mavjud  tuzumni  ma’rifat  yo‘li 

bilan tuzatish mumkin, degan ishonch paydo bo‘ldi. “Don Karlos” 

tragediyasidan keyin Shiller deyarli 10 yil dramatik asar yozmadi. 

80-yillarning o‘rtalarida u kam sonli she’rlar yaratdi. 

90-yillargacha  kelib,  Shiller  tarixiy  mavzuga  murojaat  qildi. 

O‘ttiz yillik urush davrini hikoya qilgan “Vallenshteyn” trilogiyasini 

(1797–1799) yozdi.

“Vilgel  Tell”  (1804)  –  Shillerning  ijodiy  yo‘lini  yakunlovchi 

drama bo‘lib, unda yozuvchi o‘zining vatani, xalqi taqdiri haqidagi 

o‘y-fikrlarini  bayon  qiladi. Asar  dramaturgning  o‘ziga  xos  poetik 

vasiyati  edi.  1803-yilning  18-avgustida  yozgan  maktubida  Shiller 

quyidagilarni bayon qiladi: “hozir “Vilgelm Tell” bilan juda band-

man... Mavzu juda qiziqarli va o‘zining xalqchilligi bilan teatrga 

juda mos”.

153

Dramaturg o‘zining dramasida xalq afsonalaridan foydalanib, 

xalq ichidan chiqqan Vilgelm Tell obrazi orqali xalqning ozodlik, 

milliy birlik haqidagi orzu-istaklarini va unga erishish yo‘lidagi 

mashaqqatlarini ko‘rsatib beradi.

Shillerning  “Makr  va  muhabbat”  fojiasi  1936-yili  Komil  Yas-

hin,  1939-yili  Ma’ruf  Hakim  tomonidan  o‘zbek  tiliga  tarjima  qil-

ingan,  Asqad  Muxtor  esa  1954-yili  “Qaroqchilar”  tragediyasini 

o‘zbekchalashtirgan. Har ikki asar Milliy Akademik drama teatrida 

sahnalashtirilib, zo‘r muvaffaqiyat bilan namoyish qilindi. 

1795-yilda «Kishini estetik jihatdan tarbiyalash to‘g‘risida xat-

lar» nazariy maqolasini yozadi. Uning fikricha, inson go‘zallik ta’siri 

ostida, insonparvarlar haqqoniy bo‘ladi va hayotdagi nuqsonlar bar-

taraf etiladi va aql-idrok, ozodlik, tenglik hukm suradi. 

U  yozuvchilarni  o‘z  asri  farzandi  (quli  emas)  bo‘lishiga,  o‘z 

davri  ehtiyojiga  qarab  yozishga  chaqiradi.  «Qaroqchilar»  (1781-

yil)da Graf Maksimilian fon Moorning ikki o‘g‘li Karl ( Lepsigda 

o‘qiydi) va Frans (shuhratparast) bor. Karl qarzga botib, yordam 

so‘rab  yozgan  xatlarini  Frans  qari  otasiga  buzib,  soxtalashtirib 

o‘qib  beradi,  akasiga  tuhmat  qiladi.  Graf  Karldan  voz  kechadi. 

Ilojsiz  Karl  qaroqchilar  guruhini  tuzadi(Butun  mamlakatga  dah-

shat soladi). Otasi bundan xabar topadi. Frans bir kishini yollab, 

otasiga Karlning o‘limi haqida yolg‘on xabar beradi. Hasta graf 

olamdan o‘tadi. Frans otasi o‘rnini egallaydi va saroyda adolatsi-

zlik o‘rnatadi. Begona kishi qiyofasida saroyga kelgan Karl bar-

chasidan  xabar  topadi.  Sevgan  qizi  Amaliyani  qaroqchilar  tutib 

qaroqchilar  huzuriga  keltiradi.  Ammo  Karl  sevgan  bilan  birga 

Amaliyaga  xanjar  uradi.  O‘zini  hukumat  qo‘liga  topshirmoqchi 

ekanini qaroqchilarga ma’lum qiladi. Qaroqchi Karl jamiyatni 

o‘zgartirmoqchi bo‘ladi.

40. Fransua Rable va fransuz Uyg‘onish adabiyoti.

XV asrning ikkinchi yarmi va XVI asrlarda Fransiyada Uyg`onish davri hukm surdi.

Fransiya Uyg`onish davrining maydonga kelishida Italiyada yuz bergan Uyg`onish davri

samarali ta'sir ko`rsatdi. Fransiya qiroli Karl 8 1494 va uning merosxo`rlari tomonidan

Italiyaga qilingan harbiy yurishlari davrida frantsuzlar o`zlari uchun ko`p ma'naviy oziq

oladilar. Natijada Italiya uslubida ko`plab qurilish inshootlari qurila boshlandi. Parij, Lion

va Navrridagi qator shaharlar Frantsuz Uyg`onish davrining beshiklariga aylandi. Gilom

Byude 1468-1540 tomonidan yangi universitet ochildi. Bu oliygoh XIII asrdan boshlab

ishlab kelayotgan Sorbonni dorilfununidan o`zining yangicha o`qitish tuzumi bilan keskin

farq qilardi. Ma'lumki, Uyg`onish davri o`zining gumanizmi bilan alohida ajralib turadi.

Fransiya Uyg`onish davri gumanizmi ham o`ziga xos xususiyatlari bilan insonni ulug`lab,

uning orzu umidlari uchun kurash olib bordi. Insonparvarlik g`oyasi katolik cherkovining

notug`ri   siyosatiga   qarshi   qaratilgan   bo`lib,   dinni   isloh   qilish   uchun   boshlagan

Reformatsiya   kurashining   bayrog`ini   baland   ko`tardi.   F.Engels   «Roman   xalqlarida

arablardan o`tgan va yangidan kashf etilgan grek falsafasi bilan sug`orilgan quvnoq fikr

erkinligi   tobora   ko`proq   tomir   yoya   boshladi;   bu   erkinlik   esa   18   asr   materializmini

hozirlab   bordi»,-deganda   frantsuz   gumanistlarining   ham   harakatini   ko`zda   tutgan   edi.

Xullas, frantsuz Uyg`onish davrining odimlashida antik dunyo adabiyoti va italiya hamda

boshqa   Ovro`pa   mamlakatlarida   sal   oldinroq   yuz   bergan   Renessans   samarali   ta'sir

ko`rsatdi.   XVI   asrda   o`zining   yanada   gullab   yashnagan   pallasiga   kirgan   frantsuz

Uyg`onish   davrining   Rable,   Maro,   Margarita   Navarraskaya,   Ronsar   kabi   qator   yirik

vakillari   frantsuz   adabiyoti   va   gumanizmini   baland   chuqqiga   ko`tardilar.   Margarita

Angulemskaya frantsuz qiroli Frantsisk 1ning singlisi bo`lib, birinchi eri vafot etgandan

so`ng Navrra qiroli Genrix d Albrega turmushga chiqadi va Margarita Navrraskaya (1492-

1549) nomini oladi. U adabiy tugarak ochib, o`z atrofiga ko`plab adabiyot va madaniyat

vakillarini   to`playdi.   U   ko`pgina   «Dinsizlikda»   ayblangan   protestantchilarga   homiylik

qiladi.   Margarita   turli   adabiy   janrlarda   ijod   qiladi.   Uning   «Xeptameron»   degan

Bokkachchoning   «Dekameron»   asarita'sirida   yozgan   ajoyib-g`aroyib   hikoyalarini   o`z

ichiga olgan. Margarita hammasi bo`lib 72 hikoyani yozib ulgurgan, xolos. Bevaqt o`lim

unga «Dekameron»dagidek 100 hikoya yozishga imkoniyat bermagan.Agar «Dekameron»

da   ko`prok   ajoyib-g`aroyib,   ba'zida   esa   ertaksimon   voqealar   aks   etgan   bo`lsa,

«Xeptameron»   da   ko`proq   oilaviy   maishiy   tomondagi   hayotiy   hikoyalar   bayon

etiladi.Margaritaning   5,   22,   31,   72   novellalarida   monaxlar   fosh   etilsa,   2,   5,   6,   7,

novellalarida xalq ichidan chiqqan jasoratli ayollar hayoti tasvirlanadi.

«Xeptameron» Kotre kurortiga dam olish uchun borgan bir qancha erkak va ayollar

Fransiyaga qaytayotganida yul va ko`priklarni suv olib ketib, falokat yuz berishi voqealari

bilan   boshlanadi.   Falokatdan   qutilib   olgan   5   erkak   va   5   ayol   Natr-Dam   de   Serrans

abbatligida to`planishib hikoya aytish bilan kecha kunduzni o`tkazadilar. To yullar qurib,

ko`priklar tuzatilguncha ular bu yerda qamalib o`tirishga majbur bo`lishadi. Umuman, bu

hodisalar haqiqatan Margarita Navarraskaya va uning qarindosh-urug`larining kurortdan

qaytishida yuz berganligini adabiyotshunoslar ta'kidlashgan.

Margaritaning adabiy to`garagi a'zolaridan Kleman Maro (1496-1544), Bonaventura

Depere (1510-1544) kabi a'zolari ham Uyg`onish davrining ko`zga ko`ringan ijodkorlari

104

Aim.uz

sifatida tanildilar. Ular yaratgan «Lyuben og`a», «Tinchlik Kimvali» kabi asarlarida ham

satira,   ham  yumoristik   lavhalarida   ba'zi   bir   monaxlarning   hatti-harakati   tanqid   qilinib,

adiblarning oddiy mehnatkashga xayrixohlik qilishi sezilib turiladi.

FRANSUA  RABLE  (1494-1553)

Frantsuz   Uyg`onish   davri   adabiyotining   eng   ulkan   namoyondalaridan   biridir.

Fransua Rablening ijodi Uyg`onish davrining boshqa vakillari ijodidan tubdan farq qiladi.

U   o`zidan   oldingi   uzoq   davrlar   frantsuz   adabiyoti   va   madaniyatining   aloqa   iplarini

Uyg`onish   davri   madaniyati   va   adabiyoti   taraqqiyoti   bilan   mahkam   bog`langan

san'atkordir.   Rablening   qudratli   va   sexrli   qalamiga   mansub   bo`lgan   yangi   nasrning

frantsuz   adabiyotida   tug`ilishi   butun   Ovro`pa   adabiyotida   romanchilik   janrini   boshlab

berdi.   Uyg`onish   davrining   va   undan   keyingi   asarlarining   ham   yozuvchilari   F.Rable

ijodidan katta bahramand bo`ldilar.

Fransua   Rable   1494-yil   4-fevralda   Shinon   yaqinida   dunyoga   kelgan.   Uning

asarlarida Shinon atrof-muhitining tabiati juda qiyomiga yetkazib tasvirlanishidan ham

Rablening bolaligi Ven daryosining qirg`og`i bo`ylarida o`tganligiga kitobxon zarracha

shubha qilmaydi.

Umuman, Rable tug`ilgan Luara vodiysidan yana Ransa, Dyu Belle, Obine kabi

frantsuz Uyg`onish davrining yirik vakillari ham yetishib chiqqanligini hisobga olsak, bu

vodiy frantsuz Renessansining beshigi bo`lganligiga zarracha shubha qilmasa ham bo`ladi.

1510-yilda   Rable   monastirga   xizmatga   kiradi   va   turli   tillarini   o`rganishga

kirishadi.Rablening La Bomett i Fontan le Kont bilan hamkorlikda tashkil etgan adabiy

to`garagiga Tirako, Amori Bushar kabi huquqshunos va faylasuvlar ham kelib qo`shiladi.

Ular   bu   to`garakda   Fransiya   Uyg`onish   davri   gumanizmi   yo`nalishlariga   asos   solgan

edilar.   1530-yildan   boshlab   Tibbiyot   ilmini   chuqur   o`rgana   boshlagan   Rable   ko`p

odamlarning   hayotini   vrach   sifatida   qutqarib   qoladi,   kasalxonalarda   ishlaydi,   tibbiyot

doktori degan darajani oladi. Rable juda ko`p mamlakatlarda bo`lib, turli toifadagi insonlar

hayotini chuqur o`rganadi.  Rable bir necha yil Parijda yashab frantsuz qiroli Frantsisk

huzurida   xizmat   qiladi,   lekin   tezda   bu   yerdan   ketdi,  u   hayotining   keyingi   pallalarida

ruhoniylikdan voz kechib ijod bilan shug`ullanadi, diniy tortishuvlarning avj olib ketishi

va insonparvar kishilarning ko`plari Fransiyadan quvg`in qilina boshlaganida Rable ham

vatanidan ketishga va vaqtincha chet ellarda istiqomat qilishga tug`ri keladi.

Rablening   nomini   jahonga   mashhur   qilgan   eng   buyuk   asari   «Gargantyua   va

Pantagryual» romanidir.

Roman besh kitobdan iborat bo`lib, uning birinchisi 1533-yilda, ikkinchisi 1534-

yilda, uchinchi kitobi 1546-yilda, to`rtinchi qismi-1552 yilda va romanning so`ngi kitobi

1564-yilda yozuvchi vafotidan so`ng nashr qilingan.

«Kitobimni   ochingiz   va   unda   bayon   qilingan   voqealar   haqida   yaxshilab   o`ylab

ko`ringiz, -deb yozgan edi F.Rable. Shunday qilsangiz, tushunasiz asarning sarlavhasini

o`qish bilan unda be'mani narsalar bayon etilar ekan, degan xayolga kelish mumkin, lekin

aslo bunday emas, siz mutloq ishona berishingiz mumkinki, uni o`qish natijasida ham

jasoratli, ham dono bo`lasiz, chunki mening kitobimda butunlay boshqacha yo`sindagi rux

va qandaydir faqat yuksak didli kishilarga tushunarli bo`ladigan ta'limotni ko`rasizki, bu

esa sizga bizning din, xuddi shu kabi siyosatimiz ro`zg`orshunoslikka doir o`ta maxfiy va

dahshatli sirlarni ochib beradi. O.Qayumov tarjimasi Haqiqatan ham Rablening mazkur

romani qattiq hazil, kulgi mutoyibalar, nozik kinoyalarga juda boy. Xalq uslubida yozilgan

105

Aim.uz

mazkur asarning maydonga kelishida Lionda nashr etilgan «Buyuk va ulkan pahlavon

Gergantyura   haqida   ulug`   va   qimmatli   xronikalar»   xalq   kitobining   ahamiyati   katta

bo`lgan.

Rable   asarining   bosh   qahramoni   Utopiya   mamlakatining   bahaybat   pahlavoni

Granguzening   ug`li   bahodir   pahlavon   Gargantyuadir.   Gargantyuaning   ilk   o`qituvchisi

Tubal   Olofern   quruq   sxolastik   diniy   o`qitishning   ramzi   sifatida   beriladi.   Gargantyua

birgina o`qituvchisi boshchiligida bir qo`llanmani rosa un uch yilu olti oy va ikki xaftada

o`qib   chiqishga   muvaffaq   bo`ladi   va   Olofern   vafot   etadi.Uning   ikkinchi   o`qituvchisi

Jobelen Bride ham aljigan chol bo`lib chiqadi va o`g`lining aqlli bo`lishi o`rniga kundan-

kunga tentaklashib boroyotganligidan norozi bo`lgan ota o`qituvchini haydab yuboradi. Bu

bilan Rable o`rta asr ta'lim-tarbiya usulini, quruq yodlash uslubiyatlari ustidan kuladi.

Nihoyat   Garantyuaga   muallim   sifatida   gumanist,   taraqqiyparvar   bilimli   inson

Ponokrat tarbiya bera boshlaydi. Uning tarbiyasi natijasida Gorgantyua har tomonlama

bilimga ega bo`lgan, uddaburon va nihoyatda sog`lom bahodir bo`lib yetishadi. Bu bilan

Rable  Uyg`onish  davrining  yangi aqidalarini  yoqlaydi, eskicha  maktab  va  hayot  bilan

xayrlashish taraqqiyot zamini ekanligini ta'kidlaydi.

Romanning   keyingi   qismida   otasining   yurti   bo`lmish   Utopiya   yurtiga

o`zboshimchalik bilan bostirib kelgan qushni mamlakat qiroli Pikroxol qo`shinlari ustidan

Gargantyuaning   g`alaba   qozonishi   tasvirlanadi.   Romanning   keyingi   kitobida

Gargantyuaning Pantagryuel degan bahodir o`g`lining tug`ilishi va u bilan bog`liq bo`lgan

qahramonona sarguzashtlar hikoya qilinadi.

Gargantyuaning   524   yoshida   Pantagryuel   o`g`li   dunyoga   kelgan.  Romanda

Gargantyua yoqtirib qolgan va doimo o`z yonida olib yuradigan Panurg obrazi ham yaxshi

ishlangan.   Panurg   Gargantyua   huzurida   xizmat   qilishga   o`tishgacha   boshidan   ko`p

sarguzashtlarni   kechirgan.   U   oddiy   shahar   bolasi   bo`lib   «pul   topishning   oltmish   uch

yo`lini   bilgan,   ularning   eng   to`g`risi,   eng   oddiysi   sezdirmasdan   o`g`irlash   edi».

Romanning keyingi qismlarida ham Panurgning olimlar bilan tortishuvlari hikoya qilinadi.

Shuningdek,   kitobning   oxirgi   qismida   Pantagryuel   va   Panurgning   «Ovoz   chiqaruvchi

orol»ga borib qolishi va u yerda tekin tomoq, yeb semirib ketgan qushlar dunyosiga tushib

qolishi hikoya qilinadi.

Umuman,   Rablening   «Gargantyua   va   Pantagryuel»   romani   o`rta   asr   jaholatiga,

eskicha   turmush   tarziga,   eskicha   ta'lim-tarbiyaga   qarshi   yozilgan,   ularni   keskin   fosh

etuvchi buyuk asardir.

Yuqorida   bayon   etilganlardan   F.Rablening   mazkur   asarida   ertaksimon   voqealar

tasvirlanar ekan-da, degan xulosa chiqmasligi lozim, chunki unda yozuvchi o`zi yashab

turgan frantsuz hayotining keng manzarasini ham chizadi. U o`zining mazkur asarida katta

bir mehr va tushunish bilan frantsuz dehkonlari hayotini tasvirlaydi.Rable shahar hayotida

kun kechirayotgan turli tabaqa vakillarining hayotini ham haqqoniy tasvirlaydi, kitobni

o`qir   ekanmiz   ko`z   oldimizdan   hunarmand,   savdogar,   non   yopuvchi,   daydi   va   hatto

o`g`rilar   hayoti   jonlanadi.   Shuningdek,   shahar   ziyolisi,   doktiri,   masxarabozlari,   turli

toifadagi folchilarning kun kechirish tartibi qalamga olinadi.

Yozuvchi   asar   vokealarini   goh   saroy   dabdabalariga,goh   ibodatxonaga,   goh   esa

huvillab yotgan qal'aga, goh dorilfunun ma'ruzaxonalariga ko`chiradi.

Rable o`rta asr xayotining turli urush va tinchlik kunlarini, yarmarkalar qizib turib,

masxarabozlar «Hunar» ko`rsatayotgan lavhalarini, qurg`oqchilik bo`lib hosil kam bo`lgan

damlardagi holatlarni ham haqqoniy tasvirlaydi. Rable o`zining asarida barcha gumanitar

106

Aim.uz

fanlarning rivojiga katta mehr-muhabbat bilan qaraydi. Umuman, Rablening «Gargantyua

va   Pantagryuel»   asari   umum   Ovrupa   Uyg`onish   davri   erishgan   barcha   ijodiy

muvaffaqiyatlar va holatlarning o`zida mujassamlantirgan ekanligini mamnuniyat  bilan

qayd etib frantsuzchaga tarjima kiladi. Shundan so`ng novellaga qiziqish yanada kuchayib

ketadi.   XVI   asrning   30-yillarida   Nikola   de   Trua,   Bonavantyur   Depare,   40-yillarida

Margarita Navarrskaya, Noel Dyu Fayl, Jak Tayurolar ko`plab novellalar ijod qildilar. XVI

asrning   ikkinchi   yarmidan   boshlab   esa   lirik   nazm   va   Uyg`onish   dramaturgiyasi   keng

quloch   yoza   boshladi.   Masalan,   usha   davrda   Eten   Jodelning  (1532-1573)   «Asira

Kleopatra» degan fojiasi katta shuhrat qozongan edi.

Dramada   hikoya   qilinishicha,   urushda   Oktavian   Kleopatraning   eri   Antoniyni

yengadi. Asir tushgan Kleopatra undan rahm shafqat qilishni so`raydi. Oktavian Rimdagi

g`alabani nishonlash bayramiga Kleopatraning ham chiqishini aytadi, lekin buni o`ziga or

bilgan Kleopatira o`zini o`ldiradi.

Jan Greven Myurenin ham 1560-yilda yozgan «Yuliy Sezar» dramasi bilan mashhur

bo`lgan edi. Rim tarixidan olib yozilgan dramatik asarlari bilan mashhur bo`lgan Robert

Garne  (1534-1590)  ning   «Korneliya»,   «Mark   Antoniy»,   «Antigona»,   «Antoniy»   kabi

pesalari bilan mashhur bo`ladi.

Fransiya Uyg`onish davri gumanizmi  uchun kurashlar avj oldirib yuborilgan bir

davrda «Pleyada» shoirlari deb atalgan bir guruh adolat va insongarchilik uchun kurash

olib borgan: U Jan Dora, Per Ronsar, Dyu Belle, Jan Antuan Eten, Jodel, Bello, Pontyus de

Tiar   kabi   shoirlar   maydonga   chiqdilar.  Ularning   adabiy   to`garagi   boshida   Per   Ronsar

1524-1585  turardi.  Ular  saroy   poeziyasiga   zarba  berdilar, Uyg`onish   davri  gumanizmi

g`oyalarini yanada chuqurlashtirish uchun kurash olib bordilar, ular she'riy vaznlarni isloh

qilishni yoqlab chiqdilar, o`z nazmlarida muhabbatni ulug`ladilar.

Ispaniyada   XV   asrning   ikkinchi   yarmida   savdo   sotiq,   hunarmandchilik   va

sanoatning   keng   rivojlanish   davriga   kirib   kapitalistik   munosabatlar   tomon   yul   tutila

boshlandi. XV asrning ikkinchi yarmida tashkil topgan Ispaniyadagi absolyut hokimiyat

XVI   asrning   ikkinchi   yarmiga   kelib   Filipp   2   (1556-1598)   hukmronlik   qilgan   davrda

siyosiy va iqtisodiy tushkunlikka uchradi. Ispaniya nazorati ostida bo`lgan Niderlandiya

qo`ldan ketdi, Angliya ustiga yuborilgan «Engilmas Armada» tor-mor etildi. Mamlakatdan

yaxudiylar   va   utroqlashib   qolgan   mavr   (arablar)   ning   haydalashi   ham   mamlakat

ho`jaligiga   salbiy   ta'sir   ko`rsatdi.   Shuning   uchun   ham   XVI-XVII   asrlarda   Ispaniyada

ko`plab dehqon quzg`olonlari bo`lib o`tdi. Xullas, ana shunday alg`ov-dalg`ovli davrlarda

Ispaniya va unga qaram bo`lgan Portugaliyada gumanistik g`oyalar keng tarqala boshladi

va Uyg`onish tomon yo`l tutildi. Ispaniya Uyg`onish davri adabiyoti tarixini quyidagicha

davrlarga bo`lish mumkin:

Uyg`onish davrining Ispaniya Kataloniyasida tug`ilishi va tarakkiyotini o`z ichiga

olgan davrlar. (1400-1475).

Umum Ispaniya miqyosida yuz bergan Uyg`onishning ilk davrlari. (1475-1500) .

Ispaniya   Uyg`onish   davrining   gullab   yashnagan   va   so`nggi   davrlari   (550-yildan

XVII asrning 30-yillarigacha)

XVI asrda  Ispaniyaning  Kataloniya  viloyatining dengiz  buyi shaharlarida  sanoat

rivojlana   boshlab,   savdo-sotiq   avj   ola   boshladi.   Oliy   ilmgohlar   ochilib,   ular   qadimgi

Yunon va rim madaniyatini o`rganish uchog`iga aylana boshladi. Italiya Uyg`onish davri

madaniyatining ham kuchli ta'siri sezila boshladi. Kataloniyada Petrarka poeziyasi ta'sirida

italyan nazmi maktabining ochilishi ham bunga guvoxlik beradi.

107

Aim.uz

Italiya Uyg`onish davrining ikkinchi davriga kelib, ya'ni XV asrning oxirlari yagona

ispan   davlati   tashkil   topdi.   Granada   yarim   orolidagi   mavrlarning   oxirgi   tayanchi   ham

barbod bo`ldi. Bu davrda Amrikoning zabt etilishi Ispaniyani oltin bilan to`ldirib yubordi,

ishlab chiqarish tez sur'atlar bilan rivojlana boshlandi. Portugaliyalarning Afrika orqali

Hindistonga yul ochishi ham savdo-sotiqni yanada tez rivojlantirdi. Shu narsani kayd etish

kerakki, Ispaniyaga Uyg`onish davriga, uning gumanistik g`oyalariga hukumat tomonidan

keskin qarshiliklar ko`rsatildi. Lekin shunga qaramasdan Italiya Uyg`onish davrlarida lirik

va   liro   epik   she'rlar   yozilib;   ularda   vatanparvarlik   g`oyalari,   erksevarlik   g`oyalari

yangradi, adabiyot xalqchilik kasb eta boshladi. Ijodi XV asrga to`g`ri kelgan Ine Lopets

Santilyana Ispaniya ilk Uyg`onish davri adabiyotining yirik vakillaridan biri bo`lib, u xalq

og`zaki ijodiga suyangan holda qator sonetlar, poemalar, maqollar ijod qildi. Uning vazmi

insonparvarlik g`oyalari bilan sug`orilgan. U o`z asarlarida Kastiliya qiroli Xuana 2ga

qarshi turadi.  Uning «Portugallik Pedroga  maktub»,  «ponus haqida kichik komediya»,

«Sevishganlar jahannami» kabi asarlarida va qator sonet hamda qushiqlarida gumanizm

ulug`landi, folklor an'analari davom ettirildi.Santilyana Ispaniya nazmida birinchi bo`lib

qishloq qizining go`zalliligini eng yuqori quyib kuylagan shoirdir.

Xorxe Manreke (1440-1478) va Gorsilaso dn la Vegasya kabi Uyg`onish davrining

shoirlari ham Santilyani an'analarini davom ettirdi. Ularning asarlarida ham Ispaniya ilk

Uyg`onish   davriga   xos   bo`lgan   xalq   ijodiga   qiziqish   kuchli   edi.   Xorxe   Manrekining

otasining o`limiga bag`ishlangan «Stanslari» shoirga katta shuxrat keltirdi.

Ispaniya   Uyg`onish   davrining   ilk   davrlaridan   boshlab   roman   janri   taraqqiy   eta

boshladi.   Ular   o`rta   asr   ritsar   romanlarining   boshqacharoq   bir   qurinishi   bo`lib,   bu

romanlarda   ko`proq   juxrofiy   kashfiyotlar   bilan   bog`liq   bo`lgan,   sarguzasht   qidiruvchi

insonlarning boshidan kechirgan sarguzashtlari hikoya qilindi, ayniqsa, Amadiy Uelskiy

haqidagi romanlarkeng shuhrat qozondi.

Xuan Rodriges de la Kamera (1450 yilda ulgan) o`zining «Sevgining erkin kuli»

romanida inson sevgisi tabiat go`zalligini his qilish jarayoni bilan bog`lab tasvirlanadi.

Muallifi noma'lum bo`lgan «Tormaslik Dasariloning hayoti» degan romanda og`ir

hayotiy sharoitga tushib qolgan yosh bolaning achchiq taqdiri hikoya qilinadi.

Uyg`onish davrida ispan dramaturgiyasi ham shakllana boshladi.

Xuan del Ensina (1469-1533) Jil Visente (1470-1536) Lo le de Rueda (1510-1565).

Masalan, Lole de Rueda ispan teatrining asoschisi bo`lib qoldi, u o`zi yozgan dramatik

asarlarda bosh rollarni ijro etgan va o`z asarlarida oddiy insonlar hayotini tasvirlashga

katta o`rin bergan. Uning «Oliva» pesasi bunga yorqin misol bo`la oladi.

Ispaniya Uyg`onish davrining yuksaklikka ko`tarilgan davrlarida ispaniya va unga

qaram   bo`lgan   Portugaliyada   gumanistlar   bilan   qora   kuchlar   o`rtasida   kurash   yanada

keskin avj oldi. Bu kurash Uyg`onish davri gumanizmi adabiyoti va madaniyatini hamma

jabhalarida o`z ifodasini topdi.

Bu   davrlarda   bahodir   dengizchilarning   adabiyotda   jasorati,   buyuk   jufg`oriy

kashfiyotlar   ham   ko`ylandi.   Masalan,   Portugal-gumanist   shoiri   Luis   Kamoeno   (1525-

1580) «Luziada» degan poemasini yozib, unda Hindistonni ixtiro qilgan dengizchi Vaska

da Gamni (1469-1524) ulug`langan edi. Poemada Vasko Gam va uning atrofidagi bahodir

dengizchilar troyalik mashhur dengizchi Luening hozirgi avlodlari deb ulug`lanadi.

Ispaniya Uyg`onish davri adabiyoti epik janrining ustalaridan yana biri Alonos Ersili

(1533-1594)   bo`lib,   uning   «Araukanlar»   poemasida   ispanlarbilan  Amrikodagi   hindular

108

Aim.uz

(hozirgi chililiklar) avlodi bilan janglar tasvirlanadi. Shoir hindularning araukanlar qabilasi

va uning dohiysining janglarda ko`rsatgan qahramonliklarini ulug`laydi.

1. 
   “Gulliverning sayohatlari” asarida ma’rifat va ma’rifatli inson masalasi
   

Asardan ko'rinib turibdiki, Gulliver ijobiy xarakter xususiyatlariga ega bo'lgan. Muallif o'zining insoniyligini ta'kidlaydi: "... (Gulliver) erkin va jasur xalqni qul qilish vositasi bo'lishdan qat'iyan bosh tortdi ...", jasoratni ta'kidlaydi: "Men bu bilan band bo'lganimda, dushmanlar minglab o'qlarni otishdi va ularning ko'plari mening qo'llarimda suyanib, yuzim, og'riqni keltirib chiqaradi va mening ishimga xalaqit beradi ... "Gulliverning qiziqishini butun asar davomida kuzatish mumkin: ". U qirg'oqda bo'lganida, odamlarning hayoti va urf-odatlariga diqqat bilan qaragan va shu bilan birga chet tillarini o'rgangan ..." Bu qahramonda chidamlilik kabi fazilatlar mavjud ("Men o'rgangan birinchi jumla - bu qaytish haqidagi iltimos. men uchun erkinlik ... imperator bu vaqt masalasi, uni faqat maslahat bilan kelishgan holda hal qila olaman deb javob berdi ... ") va saxiylik (" ... polkovnik oltita fabrikani tortib olishni ... va menga topshirishni buyurdi. .... U pichoq bilan bog'langan iplarni kesib, ehtiyotkorlik bilan erga tushirdim ... ").

Aql va zukkolik ushbu sayohat davomida Gulliverga ko'p marotaba yordam berdi: "... uch hafta ichida men ularning tillarini o'rganishda katta yutuqlarga erishdim ..."; "... Men qasddan dushman kemasidan ko'rinmasligim uchun qirg'oqqa yaqinlashmadim ..."; "... Men arqonni kuchliroq qilish uchun uni ikkiga to'qib oldim va shu maqsadda temir panjaralarni uch marta burab qo'ydim ..."Gulliver boshqalarga mehr va ehtirom bilan munosabatda bo'ldi. U asirlikda bo'lganida o'zini xushmuomalalik bilan tutgan va shu tariqa Lilliput imperatorining roziligi va ko'pchilik fuqarolarining hamdardligiga sazovor bo'lgan, garchi u o'zini ozod qilishi va bu mamlakatni va uning kichik xalqini yo'q qilishi mumkin bo'lsa ham.

J. Svift Gulliverni munosib inson sifatida ko'rsatdi. Uni litipitlar bilan taqqoslagan holda, muallif Angliya monarxlari, ularning vazirlari va saroy a'zolarining dunyo hukmronligi va butun Evropada jamoat hayotining adolatsizligi haqidagi da'volarni masxara qildi.

Bosh qahramon Lemuel Gulliver kema halokati natijasida Lilliputda tugaydi, u erda kichik odamlar uni hayvon deb o'ylashadi. U ularni qo'shni Blefusku oroli aholisidan qutqaradi, ammo bunga qaramay, lilliputlar uni o'ldirmoqchi, shuning uchun Gulliver ulardan qochishga majbur.Ikkinchi safarda Lemuel devlar mamlakati Brobdingnegga etib boradi. Grumdalklich qiz unga g'amxo'rlik qiladi. Kichkina Gulliver qirolga etib boradi, u erda u asta-sekin insoniyatning ahamiyatsizligini anglaydi. Gigant burgut sayohatchining vaqtinchalik yashash joyi bo'lgan qutini olib uchib ketganda, navigator uyga tasodifan keladi.

Uchinchi safar Gulliverni Balnibarbi mamlakatiga, uchib ketayotgan Laputa shahriga olib boradi, u erda u stipendiya niqobidagi aholining ahmoqligini ko'rib hayron qoladi. Poytaxt Lagadodagi materikda u akademiyaga tashrif buyuradi, u erda mahalliy olimlarning bema'ni ixtirolarini ko'radi. Glabbdobdrib orolida vafot etgan tarixiy shaxslarning ruhini chaqirib, ular haqida tarixchilar yashirgan haqiqatni bilib oladi. Luggnagg orolida u boqiylikdan azob chekayotgan Struldbruglarni uchratadi, shundan so'ng u Yaponiyaga o'tib Angliyaga qaytadi

To'rtinchi safar Gulliverni orolga olib boradi, u erda Guignnma aqlli otlari ehu yirtqich jonzotlarining mehnatidan foydalanadi. Bosh qahramon sobiqga o'xshab ketganligi sababli uni haydab yuborishadi. Uzoq vaqt davomida Lemuel jamiyat o'zi uchun chidab bo'lmaydigan odamlarga ko'nikolmadi.

2. 
   Romantizm adabiyotining xususiyatlari.
   

Romantizm (frans. romantisme) - XVIII asr va XIX asrning birinchi yarmidagi Yevropa va Amerika adabiyotidagi yo'nalish. Boshda romantizm so'zi link va qahramonlik qo'shig'i - romans ma'nosini anglatgan, keyin esa ritsarlar to'g'risidagi yirik epik dostonlar shu nom bilan ritsarlik romanlari deb atala boshlagan. XVIII asrda Angliyada O'rta asrlar va Uyg'onish romantizm deb nomlanadi hamda she'riyatning asosiy unsuri hisoblanadi.

XVIII asr oxiriga kelib bu atama Germaniyada va XIX asr boshlarida Fransiyada o'z davri yangi adabiyotini anglatish uchun qo'llana boshlaydi. Keyinchalik ajoyib lantastik, sirli, sarguzashtga oid barcha narsa ana shu so'z bilan atala boshladi. Bir qator boshqa Yevropa mamlakatlarida romantizm o'zini klassitsizmga qarshi qo'ygan badiiy oqim tusini oladi.

Ushbu yo'nalish vakillari o'rta asrlar san'atini ulug'lagan holda yangi davr san'atini ham inkor qilmadilar. Ular Dante, Shekspir, Servantes va Gyotelar timsolida buyuk romantiklarni ko'rardilar. Romantiklar san'atning asosiy xususiyatini insonning ichki olamiga e'tibor berish, ruhiyatidagi tushunish mushkul bo'lgan, ongdan tashqari holatlarga urg'u berishda deb bilardilar. Romantizmning tasvir obyekti ijodkorning orzu-ideallarini namoyish etuvchi xayoliy obrazlardir.

Romantizm ma'rifatchilik oqimidan keyin vujudga kelgan adabiy metod bo'lib, o'z atrofidagi voqelik va hayotdan qanoatlanmay, boshqa real voqelikdan yuqoriroq va ideal, pokiza voqelikni orzu qilish, inson va jamiyatni mukammalroq ko'rish istagini o'zida mujassam qiladi.

Romantiklar badiiy shaklni yangiladilar, tarixiy roman, fantastik qlssa, liro-epik doston janrlarini yaratdilar, sahnani isloh qildilar. Romantizm davrida, ayniqsa, she'riyat rivojlandi. she'riy shaklning imkoniyatlari kengaytirildi.

Ma'rifat Baxtiyorovna, [17.01.2022 12:59]

Romantizm (frans. romantisme) - XVIII asr va XIX asrning birinchi yarmidagi Yevropa va Amerika adabiyotidagi yo'nalish. Boshda romantizm so'zi link va qahramonlik qo'shig'i - romans ma'nosini anglatgan, keyin esa ritsarlar to'g'risidagi yirik epik dostonlar shu nom bilan ritsarlik romanlari deb atala boshlagan. XVIII asrda Angliyada O'rta asrlar va Uyg'onish romantizm deb nomlanadi hamda she'riyatning asosiy unsuri hisoblanadi.

XVIII asr oxiriga kelib bu atama Germaniyada va XIX asr boshlarida Fransiyada o'z davri yangi adabiyotini anglatish uchun qo'llana boshlaydi. Keyinchalik ajoyib lantastik, sirli, sarguzashtga oid barcha narsa ana shu so'z bilan atala boshladi. Bir qator boshqa Yevropa mamlakatlarida romantizm o'zini klassitsizmga qarshi qo'ygan badiiy oqim tusini oladi.

Ushbu yo'nalish vakillari o'rta asrlar san'atini ulug'lagan holda yangi davr san'atini ham inkor qilmadilar. Ular Dante, Shekspir, Servantes va Gyotelar timsolida buyuk romantiklarni ko'rardilar. Romantiklar san'atning asosiy xususiyatini insonning ichki olamiga e'tibor berish, ruhiyatidagi tushunish mushkul bo'lgan, ongdan tashqari holatlarga urg'u berishda deb bilardilar. Romantizmning tasvir obyekti ijodkorning orzu-ideallarini namoyish etuvchi xayoliy obrazlardir.

Romantizm ma'rifatchilik oqimidan keyin vujudga kelgan adabiy metod bo'lib, o'z atrofidagi voqelik va hayotdan qanoatlanmay, boshqa real voqelikdan yuqoriroq va ideal, pokiza voqelikni orzu qilish, inson va jamiyatni mukammalroq ko'rish istagini o'zida mujassam qiladi.

Romantiklar badiiy shaklni yangiladilar, tarixiy roman, fantastik qlssa, liro-epik doston janrlarini yaratdilar, sahnani isloh qildilar. Romantizm davrida, ayniqsa, she'riyat rivojlandi. she'riy shaklning imkoniyatlari kengaytirildi.

Romantiklar ijodi har bir mamlakatda o‘z belgilariga ega. Bu

davlatlarning milliy, tarixiy xususiyatlari bilan bog‘liqdir. Shu bi-

lan birga, Ovrupa romantizmi o‘z umumiy xususiyatlariga ham ega.

Ular quyidagilar:

* romantiklar paydo bo‘lgan tarixiy sharoit;

* uslub hususiyatlari;

* qahramon xarakteri.

43. 
    Ingliz va nemis romantizm