Guljamol asqarova she’rlarida ayol ruhiyatini namoyon etuvchi grammatik vositalar

Guljamol Asqarova ijodida urg’uning ruhiy holat ifodalagan o’rinlari ko’p. Nursiz hayotimga nur kabi kelib,
Kamalak rangini ko’rsatding menga.
Seni to’ib olgan kunimdan boshlab,
Kamalak ranglari ko’zimga ingan.
Intonatsiya uning asosiy kom’onenti bo’lgan melodiya (ohang) grammatik ma’noni ifodalashda xizmat qiladi. Masalan, U keldi (tushuvchi ohang – darak ga’da), U keldi? (ko’tariluvchi ohang – so’roq gapda), U keldi! (ancha baland ohang – undov ga’da) va so’zlovchining his-hayajon, ehtirosini ifodalovchi ‘ast yoki baland ohang qo’llanishi mumkin. Musiqiy ohangga ega bo’lgan tillarda (xitoy, tay, vyetnam, koreys) ohang grammatik ma’noni farqlashda ko’’roq xizmat qiladi. Masalan, Alyaskadagi takelama qabilasi tilida “hi1a” so’zi tushuvchi ohang bilan aytilsa “qo’shiq”, ko’tariluvchi ohangda talaffuz etilsa, “qo’shiq aytmoq” (fe’l) ma’nosini ifodalaydi. Jumladan, grammatik ma’nolar to‘g‘ri grammatik (flektiv) va leksik-grammatik (klassifikatsiya)ga bo‘linadi. Birinchisi soz shaklining semantik xususiyatini hosil qiladi, ikkinchisi butun so’zni yaxlit, uning doimiy belgisi sifatida tavsiflaydi (ya'ni, ular leksemani ma'lum bir grammatik sinfga mansub qiladi).; ikkinchisiga misol sifatida fe’lning jihati, otning jinsi yoki sifatdoshning sifat ko‘rsatkichlari misol bo‘la oladi. Biroq, har ikkala ma'no ham grammatik morfemalar orqali, ba'zan bir vaqtda, kom’leks holda uzatiladi (masalan, qish so'zida -a fleksiyasi).Grammatik va leksik ma’nolar orasidagi oraliq hosila ma’nolardir. Bu ma’nolar butun leksema turkumlariga xos bo‘lib, qolaversa, o‘ziga xos rasmiy (so‘z ichidagi) ifodaga ega. Asosan, hosila va, masalan, flektiv ma'nolar yana bir xil morfema bilan ifodalanishi mumkin (ruscha -oy tilla, bosh harflar va boshqalar). Sanab o'tilgan ma'no turlari mavhumlik darajasi va lug'atning qamrov kengligi bo'yicha "flektiv - tasniflovchi - hosilaviy - leksik" ma'noda muayyan holatda birlikni tashkil qiladi.
Xayr endi, uzr, ko’p yig’ladim,
Ko’p yashadim g’am ketmay dildan,
Kelgan edim qizg’aldoqlar-la,
Qaytadurman turnalar bilan... Birinchisiga misol sifatida fe'lning shaxsi, otning holati yoki sifatni taqqoslash darajasi bo'lishi mumkin.
Dayrovotni suv bosibdi-ku,
Otam diltang bo‘la boshlaydi.
Otam diltang bo‘lgani sari,
Yurakka dard to‘la boshlaydi
deya otasining xafagarchiligidan yuragiga dard to‘layotgani xususida yozg‘iradi. Shoira bu holat bilan qiz, ayol ruhiyatining otaga nisbatan mehr, ishonch vas hu kabi tuyg‘ularni his etishiga ishora qiladi. Ya’ni she’rda otasining xafagarchiligi qizga ko‘chishi, otasiga cheksiz mehri “Otamga” she’rining keyingi misralarida ham aks etgan. Xafalik holatini ifodalovchi leksik-semantik guruhlar tarkibiga kiruvchi leksemalarning qo‘llanishida farqli holatlar ham ko‘zga tashlanadi. Jumladan, xafa, ga’mgin, xomush, dilgir kabi sifat leksemalarning belgini ifodalash darajasi bir xil bo‘lsa, g‘amgin, xomush, mahzun so‘zlari kishining yuz-ko‘zidan ifodalanib turadigan g‘amginlik holatini bildirishga xizmat qiladi:
Ayriliqning rangida ko‘nglim!
Mahzun, yana yomg‘irlar singgan,
O‘lganimda sariq gullarmas,
Qizil gullar keltiring menga.
Dilgir (dil+gir) esa ayolning ichki kechinmalari, ruhiy iztiroblari bilan bog‘liq holatni aks ettiradi. Shu usul bilan hosil qilingan guruh tarkibiga kiruvchi g’amgin (g’am+gin) so‘zidaesa belgi darajasi ancha kuchli bo‘lib, u ayolning umidsizlikka tushgan, tushkun holatini ifodalaydi: