Morfologiya haqida ma’lumot

GRAMMATIKA

MORFOLOGIYA HAQIDA MA’LUMOT.

So’zlar atash ma’nosi bilan birga , ma’lum grammatik ma’no va uni ifodalovchi shaklga ham ega bo’ladi.Masalan, olmalarni so’zi «mevali daraxt » va «olma daraxti mevasi» ma’nolarini ifodalovchi ko’plik shakli (-lar ) hamda kelishik shakli(ni) ga ham ega. «mevali daraxt », «olma daraxti mevasi» ma’nolari so’zning atash ma’nosini, qolgan ma’nolar esa grammatik ma’nolar sanaladi. Har qanday grammatik ma’no ma’lum bir grammatik shakl orqali ifodalanadi. Grammatik ma’noni ifodalovchi vositalar grammatik shakl hisoblanadi.

So’zning grammatik ma’nolari va ularni ifodalovchi grammatik shakllarni o’rganuvchi bo’limi morfologiya sanaladi. Morfologiya yunoncha morphe -shakl, logos - ta’limot so’zlaridan olingan bo’lib, so’z shakllari haqidagi ta’limot demakdir.

Morfologiya va leksikologiya o’rtasida uzviy aloqa mavjud.Har ikkalasida ham so’z o’rganiladi. Ular so’zning qaysi tomonini o’rganishi bilan farqlanadi. Leksikologiya so’zning atash ma’nosini, morfologiya esa uning grammatik ma’nosini va ularni ifodalovchi vositalarni o’rganadi.

lug’aviy(atash) ma’no
So’zning ob’ektiv borliqdagi narsa, belgi, harakat kabilar haqidagi ma’lumoti lug’aviy ma’no deyiladi.So’zlarning borliqdagi ma’lum narsa, belgi, xususiyat, harakat, holatlarni bildirishi ularning atash ma’nosi hisoblanadi.So’zlarning atash ma’nosi tilshunoslikning leksikologiya bo’limida o’rganiladi.Faqat mustaqil so’zlargina atash ma’nosiga ega bo’ladi.olmoshlar bundan mustasno. Ular atash ma’nosiga ega bo’lgan so’zlarga ishora qiladi.

• 
  gul - o’simlik turi,
  
• 
  qizil-belgi(rang)
  
• 
  bormoq-harakat
  

grammatik ma’no
So’zlarning u yoki bu turkumga mansubligini ko’rsatuvchi ma’nolar va ularni ifodalovchi grammatik shakllar grammatik ma’no hisoblanadi.So’zlarning grammatik ma’nosi morfologiya bo’limida o’rganiladi.

• 
  gul - ot (predmet) daftar – ot (predmet)
  
• 
  qizil-sifat(rang) bormoq- fe’l(harakat)
  

SO’Z TURKUMLARI

1) So’zlarning so’rog’i va qanday umumlashgan ma’no ifodalashiga ko’ra guruhlarga bo’linishi so’z turkumlari hisoblanadi.

2) So’z turkumlari ma’no va vazifasiga ko’ra quyidagi guruhlarga bo’linadi:

• 
  mustaqil so’zlar.
  
• 
  yordamchi so’zlar.
  
• 
  undov so’zlar.
  
• 
  taqlid so’zlar .
  
• 
  modal so’zlar.
  

3) ma’lum bir so’roqqa javob bo’lib, biror gap bo’lagi vazifasida keladigan so’zlar mustaqil so’zlar sanaladi:

MUSTAQIL SO’ZLAR

Mustaqil so’zlar quyidagi xususiyatlarga ega:

1. 
   mustaqil so’zlar atash ma’nosiga ega bo’ladi(faqat olmoshlar bundan mustasno);
   
2. 
   ma’lum bir so’roqqa javob bo’ladi;
   
3. 
   gap bo’lagi vazifasida qo’llaniladi;
   
4. 
   yasalish xususiyatiga ega;
   

Hozirgi o’zbek adabiy tilida 6 ta mustaqil so’z turkumi mavjud:

so’z turkumi ifodalagan ma’nosi

• 
  fe’l - harakat - holatni ifodalaydi
  
• 
  ot - predmet nomi
  
• 
  sifat - predmet belgisi
  
• 
  son - predmet miqdori
  
• 
  olmosh - almashinib qo’l.
  
• 
  ravish - harakat belgisi