Guliston davlat universiteti filologiya fakulteti

7-savol bayoni:
Sintaksisning asosiy tekshirish ob’ekti sintaktik qurilmalardir. So’z birikmasi ham sintaktik qurilma. Shuning uchun so’z birikmasi haqida gapirishdan oldin sintaktik qurilma tushunchasini aniqlab, chegaralab olish lozim.
Har qanday so’z bog’lanmasi sintaktik qurilma hisoblanavermaydi. O’rinbosar (qo’shma so’z), ishlab chiqarish birlashmasi (turg’un birikma), og’a-ini (juft so’z), misi chiqdi (frazeologik birlik) tipidagi bog’lanmalar lug’aviy birliklar hisoblanadi. Maktab tomon, dadam bilan, vatan uchun, o’qib chiqdi kabi ifodalar ham sintaktik qurilma sanalmaydi. Bular mustaqil so’z bilan ko’makchining qo’shilishidan hosil bo’lgan so’zning analitik shakli, ko’makchi fe’lli so’z qo’shilmasidir. Yuqoridagilarning hammasi bir necha so’zlardan tashkil topgan bo’lsa-da, ular bo’laklarga bo’linmaydigan bog’lanmalar, so’z shakli holatidagi til birliklaridir. Ular nutqda ham, nutqdan tashqarida ham shunday shaklda mavjuddirlar. Sintaktik birliklar, qurilmalar esa nutq jarayonida ma’lum grammatik qoidalar asosida hosil bo’lgan, bo’laklarga bo’linuvchi bog’lanmalar yoki o’ziga xos semantik – sintaktik, intonatsion sifatga ega bo’lgan alohida so’zlardir. Mayli. Xo’p. Bahor. Kuz. Tun kabilar.
Sintaktik qurilmalar uch xil ko’rinishga ega: bir so’zli qurilmalar, ikki so’zli qurilmalar, ko’p so’zli qurilmalar.
Bir so’zli sintaktik qurilma ko’pincha bitta mustaqil ma’noli so’z bilan ifodalanadi va so’z –gap, bir so’z shaklidagi atov, vokativ gaplarni, shuningdek, «Eshitdim» tipidagi bir bosh bo’lakli gaplarni o’z ichiga oladi.
Ikki so’zli sintaktik qurilmalar yo sodda so’z birikmasidan (Vatanni sevmoq, ona mehri, chiroyli qiz), yoki sodda yig’iq gapdan(Vatan yagonadir. Havo isib ketdi)tashkil topadi.
Ko’p so’zli sintaktik qurilmalar esa ikkitadan ortiq mustaqil so’zning birikishidan hosil bo’lgan murakkab so’z birikmasi va yoyiq sodda gaplardan iborat: Etmishlarga borib qolgan chol. Biz o’z vatanimizni sevamiz.
Ko’rinadiki, so’z birikmasi ikki so’zli va ko’p so’zli sintaktik qurilmalarning o’ziga xos ko’rinishlaridan biridir.