Guliston davlat universiteti filologiya fakulteti

BOShQARUVLI FE’LLI BIRIKMALAR
Tobe komponenti qaratqich kelishigidan boshqa ko’rsatkichli kelishiklar yoki ko’makchilar bilan birga hokim komponent fe’lga tobelanib keladigan birikmalar boshqaruvli fe’lli birikmalar hisoblanadi. Masalan: Vatanni sevadi, telefonda gapirdi, qalam bilan yozdi, baxt haqida kuyladi kabi.
Ayon bo’ladiki, kelishikli boshqaruv va ko’makchili boshqaruv fe’lli so’z birikmalarga ham xosdir. Bunda kelishikli fe’lli boshqaruv ko’makchili fe’lli boshqaruvdan farqli o’laroq belgisiz qo’llanish xususiyatiga ham ega. Bu holat tushum kelishigi formasidagi tobe komponentga ko’proq xos bo’lsa-da, ba’zan jo’nalish kelishigi shaklida ham kuzatiladi. Masalan: Lola tergani tog’ sayliga chiqdik. Gul teraman, gullar teraman. Toshkent boramiz, Parij ketdi.
Boshqaruvli fe’lli birikmalar asosan ob’ekt bilan harakat o’rtasidagi munosabatni ifodalaydi.

Hokim bo’lakning ifodalanishiga ko’ra 7-jadval

Asosiy xususiyati	Hokim bo’lakning qaysi so’z turkumi bilan ifodalanishiga ko’ra	Misollar
Odatda, so’z birikmasida oldingi so’z tobe, keyingi so’z hokim vaziyatda bo’ladi. Tobe so’z ham, hokim so’z ham turli ma’noli mustaqil so’zlardan bo’lishi mumkin.	Otli birikma: A) hokim so’z ot, tobe element ot, sifat, son, olmosh, sifatdosh, infinitiv, ravish va mimemalar bilan ifodalanadi. B) hokim so’z sifat, tobe so’z ot, olmosh, son kabilar bilan ifodalanadi. V) hokim so’z olmoshdan G) hokim so’z sondan D) hokim so’z undovdan E) hokim so’z bor, yo’q so’zlari bilan ifodalanadi. 2.Fe’lli birikma: Hokim so’z fe’l bilan, tobe so’z esa ot, olmosh, sifat, ravishlar bilan ifodala-nadi. 3.Ravishli birikma: Hokim so’z ravish bilan, tobe so’z esa ot, olmosh va otlashgan so’zlar bilan ifodalanadi.	Otaning vasiyatlari, keng dala, ochilgan gullar, uchta olma, shu uy, o’qimoq orzusi, o’zbekcha maktab, shivir-shivir gap. Nomus o’limdan qattiq. Ahmoq do’st yovdan yomon. Baliq suv bilan tirik. Toshdan qattiq, Oltindan qimmat. Saylovchilarning hammasi ovoz berishda qatnashdi. O’quvchilarning uchtasi musobaqada g’olib chiqdi. Oyimga ko’pdan-ko’p salom. Dadangda ishim bor. Latofatdan darak yo’q. Vazifani bajarmoq, she’rni yozmoq, kitobni o’qimoq, seni chaqirmoq, yayov yurmoq, o’qishga bormoq, yaxshi ishlamoq. O’qdan tez, do’stlardan o’zoq, haqiqatga yaqin, barchaga baravar, har kungidan kechroq.