Guliston davlat universiteti filologiya fakulteti

Muhokama uchun savollar:
2.1.1. So’z birikmasining ta’rifi.
2.1.2.So’z birikmasining asosiy leksik –grammatik xususiyatlari.
2.1.3.So’z birikmasi komponentlari asosan qanday usullar yordamida bog’lanadi?
So’z birikmasida komponentlarning biri tobe (ergash komponent), ikkinchisi hokim (bosh komponent) hisoblanadi. Bundagi hokim-tobelik bog’lanmaning xarakteridan: boshqaruvchi so’zning semantikasi, so’z formasi va so’z tartibidan anglashilib turadi. Morfologik ko’rsatkichlar bo’lmaganda tobe-hokimlik leksik-semantik holatdan, bog’lanishning xarakteridan, tartibdan, intonatsiyadan bilinib turadi. Masalan: kulib gapirmoq (tobe-hokim), aytgan kitobing(tobe-hokim), beshta daftar (tobe-hokim).
Tobe-hokimlik mutlaq va nisbiy bo’lishi mumkin. Birikma ikki komponentdan iborat bo’lsa, tobe-hokimlik mutlaq bo’ladi: mehribon ona (mehribon –mutlaq -tobe), ona-mutlaq hokim. Birikma uch yoki undan ortiq komponentdan iborat bo’lsa, hokim-tobelik nisbiy bo’lishi mumkin. Masalan: paxta gulli piyola. Birikmadagi gulli komponenti paxta komponentiga nisbatan hokim, piyola komponentiga nisbatan esa tobedir. Shuningdek, yog’och karavotdagi odam birikmasidagi karavotdagi so’zi yog’och so’ziga nisbatan hokim, odam so’ziga nisbatan esa tobe hisoblanadi.


So’z birikmasi 5-jadval

So’z birikmasi qismlarini bog’lovchi vositalar	Grammatik aloqa turlari	Tobe bo’lakning sintaktik vazifasiga ko’ra	Hokim bo’lakning ifodalani shiga ko’ra	Tuzilishiga ko’ra
So’z shakli 1. Egalik qo’-shimchalari: mening kitobim	Moslashuv	Atributiv (aniqlovchili) birikma (me-ning kitobim, yaxshi kitob)	Otli birikma (yaxshi kitob)	Sodda birikma (yaxshi kitob)
2.Kelishik qo’shimchalari kitobni olmoq	Boshqaruv	Ob’ektli (to’l-diruvchili) birikma (kitob-ni olmoq, qalam bilan yozmoq)	Fe’lli birikma (kitobni olmoq)	Murakkab birikma (chiroyli ko’ylakli qiz)
3. Ko’makchilar: qalam bilan yozmoq			Ravishli birikma (shamoldan tez)
4. So’z tartibi va ohang (yaxshi kitob)	Bitishuv	Relyativ (hol-li)birikma: kecha keldi, kasalligi uchun kelmadi