Guliston davlat universiteti filologiya fakulteti

Son kategoryasining boshqa turkumdlarga ham xoslanishi. Olmoshlarda: nima- nimalar?,kim- kimlar?, sizlar. Sifatlar otlashganda: kattalar , qizillar. Son otlashganda: soat to`qqizlar. Sifatdoshlar otlashganda: o`qiganlar hurmatda. Tuslovchi tarkibida –lar . ikki ma'noni ifodalaydi:
1). Ko`plik ma'nosi: odamlar, bir –birlariga ko`mak beradilar,
2). Hurmat,(sizlash) ma'nosida : Sizni Xursand, akam so`rab keldilar. Bu ayol onangiz bo`ladilarmi? (J, Abdullaxonov.)
Egalik kategoriyasi.Predmetning uch shaxsdan biriga tegishli ekanligini anglatuvchi umumiy ma'nolar va ularni ifodalovchi qo`shimchalar paradigmasi egalik kategoriyasidir.
Egalik qo`shimchalari tilimizda ikki ma'nolidir: ya'ni ham shaxs, ham son ma'nosini ifoda etadi. Masalan: maktabim-birlik, 1 shaxs; maktabimiz-ko`plik, 1 shaxs.
Egalik qo`shimchalarining morfologik variantlari. Hozirgi o`zbek adabiy tilida egalik qo`shimchalarining morfologik variantlari deyarli yo`q. Egalik qo`shimchalari ichida II shaxsning ko`plik formasigina variantlarga ega: kitobingiz-kitoblaring.
Egalik qo`shimchalarining semantic tabiati: Egalik qo`shimchalari ma'lum ma'noda polisemantik tabiatga ega:Egalik qo`shimchasini olgan so`z bosh kelishik formasidagi so`z bilan birikib, ya'ni to`g`ri ma'noli turg`un uyushmalarni yuzaga keltirishi mumkin: yog` – moy kombinati, pedagogika instituti, dil rozi, vatan ishqi, Volga daryosi kabi holatlarda birinchi qism qaratqich kelishigi qo`shimchasini ola olmaydi. Shu sababli ularni bosh kelishik formasida deb qarash to`g`ri bo`ladi.Egalik qo`shimchasi ba'zan chiqish kelishigidagi ot bilan bog`lanib, mansublik ma'nosini ifodalab kelishi ham mumkin: Majlisda talabalardan biri ma'ro`za kildi, gapida qarashlilik ma'nosini yuzaga chiqaradigan qaratqich kelishigi ishtirok etmayotganligi sababli unda qarashlilik ma'nosi yo`q.


Kelishik kategoriyasi. Hozirgi o`zbek adabiy tilida otning boshqa so`zlar bilan sintaktik munosabatini ko`rsatuvchi ma'nolari va bu ma'nolarini ifodalovchi formalar sistemasi kelishik kategoriyasi deyiladi. Kelishik kategoriyasi olti grammatik ma'no yoki olti kelishikni birlashtiradi: bosh kelishik, qaratqich kelishik, tushum kelishigi, chiqish kelishigi, jo`nalish kelishigi, o`rin kelishigi.
Kelishiklar ifoda qiladigan munosabatlarning umumlashgan ma'nolari so`zlar paradigmasida emas, so`z birikmasida shakllanadi, ya'ni bunday ma'nolar sintagmatik xarakterda bo`ladi.