Гулистон давлат университети “ёшларни ватанпарварлик руҳида тарбиялашда маҳаллий археологик материалларнинг роли”

O`rta Osiyo xalqlarining mentaliteti manbalar orqali o’rganilishi
Bozorova M GulDU talabasi Ilmiy rahbar t.f.n Sangirova. D. X.


O`rta Osiyo geografik jihatdan betakror hududda joylashgan. Buni arab, yunon, slavyan va boshqa xalqlarning manbalarida ham ko`rishimiz mumkin.Bunga misol qilib arab geografik olimi Ibn Havqalning ,,Movarounnahr o`zining mavqeyiga ko`ra olamning eng hosildor ,gullab yashnagan (464) va ne’matlarga boy iqlimlardan biridir’’¹. Bu so`z zamirida Movarounnahrning hayotini naqadar go’zal ekanini ko`rishimiz mumkun. Gullab yashnagan zaminimiz aholisinig turmush tarzi va mentaliteti shunga muttanosib bo`ladi. Uning aholisi xayrli ishlarga rag’bat bildirganlar va kim ularga yordam so`rab murojat qilsa, o`zlarining bor kuchi, matonat va jasorati, aholining ko`pligi va hizmatga tayyorligi, asbob uskunalari, va chorvalari ,mardikorlari va qurol yarog`lari , bilmu diyonatlarini ishga solib, qo`llaridan kelganicha oliyjanoblik , samimiylik va saxiylik bilan javob bergan. Odamlarning ehtiyoji uchun zarur b`lgan biror narsa yo`qki, ularda u mavjud bo`lmasa<sup>1</sup>. Tabiiy sharoit barcha narsaning yetarliligi aholini ma’naviy jihatdan yetukligini ta‘minlagan. O`rta Osiyo aholisining mehmondo`stligi, vatanparvarligi, insonparvarligi, ezgulikni sevuvchi xalq ekanligi to`g`risida juda ko`p eshitganmiz. Bu fazilatlar millatimizning qon – qoniga singip ketgan. Har bir harakatida aks etadigan bu an`analar xalqimizning azaliy qadriyatiga aylanib ulgurgan. Bizning xalqimizda ezgulik doimo birinchi o`rinda turgan. Insonlar o`rtasida o`zaro oqibat tushunchalari hammani hayratga soladigan eng buyuk fazilatlarning biri hisoblanadi. Movarounnahrning ko`p yerlarida insonlar goyoki bitta uyda yagona oiladek yashaydilar<sup>2</sup>. Insonlar o`rtasidagi o`zaro ishonch tushunchasiga alohida toxtalmaslikning iloji yoq. Har bir odam boshqa odamning uyiga o`z uyiga xuddi o`z uyiga kelgandek kirishi mumkun edi<sup>3</sup>. Bundan ko`rinib turibdiki insonlar o`rtasidagi mehr-oqibat, o`zaro ishonch naqadar yetuk shakillangan. Bizning xalqimiz azaliy mehmondost xalq ekanligi bizning mentalitetimizda yaqqol namoyon bo`ladi. Mezbon o`z uyiga kelgan mehmonga hech qachon kinoya qilmagan, balki, uni umuman tanimasa ham uni hojatini chiqarish uchun bor imkoniyalarini ishga solgan. Bu ularning ma‘nan yetuk shaxs ekanligidan dalolat beradi. Odamlarning manan yetuk shakillanishining boyisi albatta tabiy sharoitga borib taqaladi. Shundan ham bilsak bo`ladiki tabiiy sharoit insonning shakkilanishida asosiy mezon vazifasini o`taydi. ,,Men islom mamalakatlarida Buxoro kabi go`zal manzarali shaharni ko`rmadim va eshitmadim. Agar sen ularning kuhandiziga chiqsang, hamma tomondan nigohning faqat ko`m–ko`k manzaraga tushadi. Uning ko`m-ko`k manzarasi osmonning moviy rangi bilan oxshab ketadi, goyoki, osmon yashil gumbaz ustidagi bu samoviy gumbaz kabidir’’⁴. Buxoro haqidagi bunday tariflardan juda ko`pini aytsak bo`ladi. Movarounnahrda Buxorodagi kabi yerga yaxshi ishlov berilgan, keng hududlar katta maydonni egallagan bog`lari ko`p biror mamalakat va shahar yo`q<sup>5</sup>. Ko`rinib turibdiki adib bu so`zi orqali Buxoro zaminini jannatga qiyoslayapdi. Zaminimiz aholisini naqadar mehnatsevar ekanligi yuqorida takidlanib bo`lindi. Yerga faqat mehnatni sevadigan,mehnatdan qochmaydigan aholigina yaxshi ishlov beradigan xalqgina bunday tabiat yaratadi. Biz shuncha tariflarni faqatgina Buxoroni o’zida ko`rdik. Shuni aytib o`tishimiz kerakki bizning zaminimizda jannatmakon hududlar bisyor. Buni Samarqand misolida ham ko`rishimiz mumkun. ,,Allohning eng toza (474) eng daraxtlari ko`p , eng farovon va eng mevalarga boy o`lkasidir. Uning barcha aholi maskanlari, bog`lar, hovuzlar va oqar suvlar bilan zich o`ralgan. U yerda biror–bir ko`cha, mahalla, bozor, tuman, qasr yoki shahar yo`qki, unda oqar suv yoki sokin suvli hovuz bo`lmasa’’.¹ Shunga iqrormizki zaminimiz azaldan jannatmakon hudud sanalgan bo`lib mo`l-ko`l mevalar, yaylovlar shunchalik ko`p bo`lganki, unga o`xshagan boshqa biror mamlakat yo`qligi manbalarni o`rganish davomida shakllanib boradi. Farg`ona, Ustirishona ash-Shosh va butun Movarounnahrda qalin o`sgan daraxtlar, mo`l– ko`l mevalar va ketma–ket yaylovlar shunchalik ko`pki, unga o`xshash biror mamlakat yo`q<sup>2</sup>. Bizning ona zaminimizga teng keladigan makonning o`zi bo`lmaganligi to`g`risida boradigan arab geografining bu so`zlari orqali biz o`z ona zaminimizga bo`lgan g`urur va iftixor tuyg`ulari kuchayadi. Xalqimiz qadimdan yaratuvchan xalq ekanini butun dunyo tan oladi.Insonlar o`z mablag`larini nimaga sarif qilishini juda yaxshi bilganini guvoh bo`lasan kishi. Movarounnahrda sen boylik egalarini faqat ayrimlaridan tashqari ko`pchiligi mablag`larini rabotlar qurilishiga, yo`llar qurulishiga, vaqflarga, turli hayirli ishlarga, ko`priklar qurishga sarflanganini ko`rasan³. Shu bilan birgalikda har bir hududning fazilari, mentaliteti va alohida xususiyati bilan ajralib turgan. Shuni ham aytib o`tishimiz kerakki alohida xususiyatga ega bo`lsa ham ularni yagona insoniylik birlashtitib turadi. Odamiylik, insonparvarlik jihatdan hech bir zamin bizning zaminimizga yeta olmaydi. Ko`ngli ochiq o`zbek xalqining mentalitet poydevori kamtarona hayot tarzi,kattalarga hurmat, mehnatsevarlik, bag`rikenglik, sofdillik kabi axloqiy xususiyatlar asosida shakillanganiga hech qanday shubha yo`q. O`zbek xalqidagi bunday fazilatlar milliy urf–odat va an’analarda, kundalik hayot tarzi va millatlararo munosabatlarda aks etadi. Bunday an`analar asrlar davomida xalqimizning qon–qoniga singib ketgan. Yosh avlodni tarbiyalashda, voyaga yetkazishda, kamol topdirishda poydevor vazifasini o`taydi. Zaminimizdagi aholini shakillanishida dinning o`rni ham beqiyos. Diniy e`tiqotlar , urf – odatlar, folklor, axloqiy me’yorlarda ummumiylik madaniy umumiylikning shakkillanishiga olib keladi. Zaminimizdagi qadimgi davlatlari bo`lmush Xorazim, So`g`d, Baqtriya, Farg’ona, Marg`iyona kabi davlatlarimizda submadaniyatlar shakillangan. Bunday an’analar asrlar davomida avloddan–avlodga o`tib kelmoqda. Yosh avlodni tarbiyalashda, voyaga yetkazishda, kamol topdirishda juda katta poydevor vazifasini o`tab beradi. Biz ma`naviyati buyuk xalqqa munosib bo`lib, ular ularning yo`lini davom ettirib, farzand sifatidagi asosiy burch va majburiyatimizni bajarishimiz kerak.

	МУНДАРИЖА
1	КИРИШ СЎЗИ. М.Т.Ходжиев, Гулистон давлат университети ректори, техника фанлари доктори, профессор.	3-4
	I ШЎЪБА: ЁШЛАРНИ ВАТАНПАРВАРЛИК РУҲИДА ТАРБИЯЛАШДА ЗАМОНАВИЙ АРХЕОЛОГИК ТАДҚИҚОТЛАР НАТИЖАЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ.
2	Археологик мероснинг ёш авлод тарихий тафакурини бойитишда тутган ўрни. Сагдуллаев А. – академик, Мавланов Ў. – професссор ЎзМУ.	4-9
3	Дахма қўрғонлари: янги татқиқотлар. Шайдуллаев Ш.Б. ТерДУ т.ф.д., профессор, Тошалиев Қ.Б. ТерДУ доктаранти.	9-12
4	Кургантепа, Хтайтепа и Эски Хавас. Грицина А.А. Национальный археологический центр АН РУз.	12-16
5	Марказий Осиё аҳолисини тил ва этник бирлик асосида ўрганилган тадқиқотлари тарихшунослиги. Сулайманов А.Н. ГулДУ, илмий ишлар ва инновациялар бўйича проректори, т.ф.н., доцент.	16-18
6	Термиз археология музейи фондларида сақланаётган Амир Темур ва темурийлар даврига оид бўлган тангалар. Нормўминов М.Б. Термиз археология музейи илмий ходими.	18-22
7	Уструшонанинг йирик марказларидан бири Жиззах шахри ҳудудида олиб борилган арxеологик тадқиқотлар тарихига бир назар. Алманов Қ. ГулДУ ўқитувчиси.	22-24
8	Сирдарёнинг қадим ва шонли тарихи – фахр ва ифтихор манбаи. Маъруфов Ш. ГулДУ магистранти.	24-27
9	Arxeologiya sohasining so’nmas darg’asi. Nazarov О. R. Gul.DU dotsenti	27-29
10	Ўрта Осиё бронза даври илк ибодатхоналарининг ўрганилиш тарихидаги айрим мулоҳазалар. Қурбонов А. М. ТерДУ ўқитувчиси.	29-33
11	Ёшлар тарбиясида тарихий материалларнинг роли. Абдураҳмонов А. ГулДУ ўқитувчиси.	33-35
12	Мўлалитепа тақинчоқлари тўғрисида дастлабки мулоҳазалар. Каттаева Г.Ч. ТерДУ таянч докторанти.	36-39
13	Сирдарё кечувидаги шаҳар ва карвонсарой. М. Сулаймонов Гулистон шаҳар Олимпия заҳиралари коллежи ўқитувчиси.	39-42
14	Ko’hna Temiz yodgorligi. O’tkir Fayzullayev, Gul DU talabasi.	42-44
15	Hofiz tanish Buxoriyning ”SHarafnomaiy shohiy”asari – yoshlarni vatanparlik ruhida tarbiyalashdagi o’rni. Xoliqulov.Sh. GULDU magistranti.	44-47
16	Мировой опыт использования археологического наследия. Абдушукурова И, старший преподаватель кафедры “История”; Бахриддинов М, студент ГулГУ.	47-51
	II ШЎЪБА: АРХЕОЛОГИЯ ФАНИДАН ОЧИҚ ДАРСЛАРНИ ЁДГОРЛИКЛАРДА ЎТИШНИНГ ЗАМОНАВИЙ ПЕДАГОГИК УСУЛЛАРИ.
17	Археологик ёдгорликларнинг тарихий-маданий мерос тизимида тутган ўрни ва уларни сақлаш муаммолари. Мавланов Ў. т.ф.д., проф. ЎзМУ Абдураимов Д. ГулДУ.	51-57
18	Kaltaminor madaniyati qadim Xorazm vohasining ko’zgusidir. Nazarov O. GulDU dotsenti.	57-60
19	Роль и место археологии в системе общественно – гуманитарных наук. Хасанова Л.Т. - ст. преподаватель СамГАСИ, Марупов Д.Х. магистрант СамГАСИ.	60-62
20	Cирдарё вилояти тарихини ўрганишда кўҳна Ховос ёдгорлигининг ўрни. Исроилов М. ГулДУ ўқитувчиси, Рустамов Ш. ГулДУ талабаси.	62-67
21	Яҳё Ғуломовнинг тарихчи - археолог олим сифатида шаклланиши. Канимкулов О. Ш. ЎзМУ таянч докторанти	67-71
22	O’zbekistonda musiqiy cholg’u asboblarining paydo bo’lishi tarixidan. Nurboyeva M. A. GulDU talabasi.	71-72
23	Ёш мутахассисларга сопол буюмларни синфлаш ва таҳлил қилишда зарур малакавий машғулотлар (кўҳна Ховос ўрта аср ошҳона идишлари мисолида). Рахимов К.А., Мамиров О.У. Миллий археология маркази.	73-76
24	ХХ – асрнинг 20 – 40 йилларида Ўзбекистонда археология фани. Каримова С. Янгиер ш. 8-мактаб тарих ўқитувчиси.	76-78
25	Ўзбекистонда санъатшунослик мактабининг ривожланишида олима Г.А.Пугаченкованинг хизматлари Курбонов Э. ГулДУ. Ката ўқитувчиси	78-82
26	Arxeologiya darsini tashkil etishda zamonaviy arxeologik tadqiqotlarning ahmiyati. Aliqulov R.B. GulDU talabasi.	83-85
27	ХХ – асрнинг иккинчи ярмидан Ўзбекистонда археология фанининг ривожланиши. Зарипов О. ГулДУ 1-курс магистранти.	85-87
	III ШУЪБА: АРХЕОЛОГИЯ ФАНИ БЎЙИЧА ДАЛА АМАЛИЁТЛАРИНИ ТАШКИЛ ЭТИШ ВА ЎТИШНИНГ МЕТОДИКАСИ.
28	Роль археологической практики воспитании молодёжи в духе патриотизма. Мирзаева Н.Дж. доцент каф. “История”, ГГУ	87-89
29	Археологик топилмаларни қайд қилиш, сақлаш ва дастлабки камерал қайта ишлаш. Рахимов К.А., Мамиров О.У. Ўз Р ФА Миллий археология маркази	89-91
30	Қадимги Турон ҳудудларида илк этногенетик жараёнлар ва уларнинг босқичлари ўрганишнинг долзарб масалалари. Джураев И. ГулДУ ўқитувчиси	92-97
31	Палеолит даврида мобиллик масаласи. Муҳаммадиев А. ЎзРФА, Миллий Археология Маркази кичик илмий ходим.	98-103
32	Марказий Осиё халқлари тарихий тарақиётига аридизация жараёни таъсири (Уструшона худуди мисолида). Юлдашев Улуғбек ГулДУ магистранти.	103-105
33	Археологик амалиётнинг малaкaли тарихчи мутахассисларни тайёрлашдаги ўрни. Ҳ.Б.Ўрмонов., ГулДУ, Қатағон қурбонлари музейи.	105-107
	IV ШЎЪБА: АРХЕОЛОГИЯ ФАНИНИ ЎҚИТИШДА ЗАМОНАВИЙ ПЕДАГОГИК ТЕХНОЛОГИЯЛАР.
34	Ўзбекистон тарихини янгича даврлаштириш масаласи. А.Асқаров ЎзФА академиги, т.ф.д., профессор.	107-111
35	Археология мероси ва фани ҳақида баъзи мулоҳазалар. Сулаймонов Р. ЎзМУ профессори,т.ф.д.	111-114
36	Бўлажак мактабгача таълим муассасаси тарбиячиларида тадқиқотчилик лаёқатини шакллантириш. Рахимов Б.Х. – ГулДУ., п.ф.д., профессор Нурбоева Д.А. – ГулДУ., 2-курс магистри	114-117
37	Тarix fanini o’qitishda zamonaviy tashkiliy metodlardan foydalanish. Egamova A.I. Surxondaryo viloyati Muzrabot tumani 21-maktab tarix fani o’qituvchisi.	117-121
38	Инсонпарварлик туйгусини шакиллантиришда ахлок ва нафосатнинг ўзаро алоқадорлиги. Олимова М. ГулДУ ўқитувчиси Холбўтаев Ҳ. ГулДУ талабаси.	121-124
39	Тарих дарсларида мустақил ишларни ташкил этиш. Исроилов М. Останақулов М. ГулДУ талабаси.	124-127
40	Ёшларда ижтимоий-ахлоқий идеалликни тарбиялаш. Ш.Кенжаев Гулистон давлат университети.	127-131
	V ШЎЪБА: ЎЛКА МОДДИЙ МАДАНИЯТИНИ ЎРГАНИШНИНГ ДОЛЗАРБ МАСАЛАЛАРИ.
41	Эрши мудофааси ҳақида мулоҳазалар. Асқаров А.А. ЎзФА академиги, тарих фанлари доктори.	131-139
42	Жиззах воҳасининг IV-VI асрларга оид ошхона идишлари. Пардаев М.Ҳ. -ЎзРФА МАМ, Самарқанд археология институти Мўминова Г.И. ЖДПИ	139-144
43	Қадимги Сирдарё ҳудудидаги археологик ёдгорликлар тарихи ёзма манбаларда. С. Қудратов т.ф.н., ГулДУ “Тарих” кафедраси доценти.	144-149
44	Сирдарё ҳудудида илк шаҳарларнинг пайдо бўлиши. С. Қудратов. т.ф.н., ГулДУ “Тарих” кафедраси доцент.	149-153
45	“Буюк ипак йўли”даги ёдгорлик. Шодмонқулова М. ГулДУ катта-ўқитувчиси, Усмонова К. ГулДУ талабаси.	153-155
46