Гулистон давлат университети “ёшларни ватанпарварлик руҳида тарбиялашда маҳаллий археологик материалларнинг роли”

Arxeologiya darsini tashkil etishda zamonaviy arxeologik tadqiqotlarning ahamiyati
Aliqulov R.B. GulDU talabasi

Arxeologik yodgorliklar o’z xususiyatlari va tuzilishiga ko’ra har hildir: qadimgi shaharlar, makonlar, qabr-qo’rg’onlar, karvonsaroy­lar, qoyalardagi yozuvlar va boshqa inshootlar arxeologik yodgorliklar sirasiga kiradi. Har bir arxeologik yodgorlik tarixiy manba hisoblanadi va yodgorlildarda qazishmalar o’tkazishdan maqsad tarixiy tadqiqotlar olib borishdir.

Arxeologik manbaning qimmati u berayotgan ma’lumotning to’g’riligi va uni o’rganish usullariga bog’liq. Shuning uchun arxeologik manbaga tanqidiy yondashish, undan boshqa manbalar bilan solishtirsa bo’ladigan ishonchli tarixiy xulosalar chiqarishga harakat qilish kerak.
Makonlarni o’rganishda asosiy e’tiborni inshootlarga, ularning tuzilishi, hajmi, yopilishi va boshqa xususiyatlariga qaratish ke­rak. Bu, ayniqsa, jamiyatning xo’jalik birligi shakllangan juft oila hlsoblangan ibtidoiy-jamoa tuzumini (Joytun, Nomozgoh, Chust) davri uchun juda muhimdir. O’rta Osiyodagi shaharlami (Samarqand, Shaxrisabz va Tosh­kent) o’rganish ko’pgina qiyinchiliklar bilan bog’liq [1:5]. Bu qiyinchiliklar birinchi galda o’rta asrlarga mansub shahar xarobalarining ancha keyingi davrdagi va zamonaviy inshootlar tagida qolganligi, shu tufayli qadimgi madaniy qatlarnlami qazib o’rganish ba’zi hol­larda umuman mumkin emasligidadir. Arxeologik dala tadqiqotlari amaliyotida yodgorlikni ilmiy jihat­dan to’liq o’rganish, undagi barcha tarixiy ma’lumotlarni ola bilish katta ahamiyatiga egadir. Bu masalalar arxeologik yodgorlikni qidi­rib topish va unda qazishmalar olib borishda mukammal va iqtisodiy Jihatdan samarali usullardan foydalanishga bog’liqdir. Shu tufayli arxeologik ekspeditsiyalarda tabiiy va texnikaviy fanlarning yangi yutuqlaridan foydalanish yaxshi natija beradi.
U1ar asosan ikki narsani hal qilishga:
1) Arxeologik qidirish ishlarini movaffaqiyatli olib borishga (yodgorliklarni kosmosdan turib qidirish, aerofotosyomka);
2) Yodgorlikning sanasini aniqlashga yordam beradi (radiokarbon, mognit, dendroxronologik usullar).
Tarixiy jarayonlarni tiklashda, xususan, turli tarixiy davrlardagi iqtisodiy taraqqiyot (dehqonchilik, chorvachilik) darajasini o’rga­nishda poleografik usul (landshaft, iqlim, hayvonot va o’simliklar o’rganish)dan foydalanish katta ahamiyatga ega. Arxeologik tadqiqotlarda agrobiologik (don mahsulotlarini tekshirish) usul, osteologiya, ixtiologiya va turli kimyoviy usullar ham keng qo’llaniladi [1:7].
Umuman olganda, arxeologiya fanlarida manashunday zamonaviy arxeologik jarayonlardan foydalangan holda ishni olib borish talabalarda tarixiy tasurotni yanada boyroq bo’lishiga sabab bo’ladi.
O’zbekistonda umuman O’rta Osiyoda tug’ulib o’sgan kishilar deyarli hamisha bolaliklari o’tgan tepaliklarni yaxshi eslaydi. Arxeologik yodgorliklar arxeologlarning o’rganish obyekti hisoblanadi. Arxeologiya deganda odatda insoniyat o’tmishi uning faoliyatining moddiy qoldiqlari asosida o’rganuvchi fan tushunladi. Arxeologik yodgorliklarni ko’plab turlari movjud bo’lib, ulardan asosiylari manzilgohlar va dafn etish inshootlari hisoblanadi. Arxeologik yodgorliklar bu yozma manba kam yoki yo’q bo’lganda o’tmish haqidagi bebaho malumotlarni saqlash va bizga yetkazishning ishonchli noyob usuli. Bunday yerosti arxivi ko’p hollarda yagona bo’ladi. Arxelogik tadqiqotlarni Xovos misolida oladigan bo’lsak, Ko’hna Xovos tepaligidan topilgan buyumlar nafaqat sirdaryo viloyatining, balki butun Mirzacho’lning eng yirik va mashhur yodgorliklaridan biri qadimgi va o’rta asrlar Usturuhshonaning gullab yashnagan mohabatli xarobalari hozirda Xovos shahrining janubiy g’arbiy chekkasida karvonsaroy mahhallasi qarshisida qad ko’tarib turibdi. Xovosda olib borilgan tadqiqotlar ancha ilmiy arxeologik amaliyotga boyligi bilan ajralib turadi. Malumki arxeologik yodgorliklar qadimgi va o’rta asrlar bo’yicha qimmatli va ishonchli manba hisoblanadi. Shuning uchun ham arxeologik yodgorliklarni hisobga olish va tizimlashtirish hozirgi kunda dolzarb bo’lib qolmoqda, chunki, aslini olganda, bu ularni asrab avaylash va muhofaza qilishning amaliy vositasi sanaladi. Keyingi vaqtlarda arxeologlar o’z tadqiqotlarida texnika yutuqlaridan ham samarali foydalana boshladilar, Markaziy Osiyoda faoli­yat ko’rsatgan yirik arxeologik ekspeditsiyalarda bu usuldan foydalanish XX asming 30-yillaridayoq boahlandi. Bunga misol qilib Xorazm arxeologik-etnografik ekspeditsiyasini misol qilish mumkin. Bu ekspeditsiya a’zolari (S.P. Tolatov Y.G’.G’ulomov) Amudaryo va Sirdaryoning quyi oqimida ilgari fanga norna’lum bo’lgan 100 ga yaqin tarixiy yodgorliklarni amolyotlar yordamida topib, ulami suratga oldi va xaritaga tushirdi [3:134].
Shunday qilib, zamonaviy texnologiyalardan foydalanish arxeologik yodgorliklarni qidirib topishga, ularning tarixiy topografiya va joylashgan joy haqida aniq ma’lumot to’plashga hamda arxeologik xaritalar tuzishga yordam beradi. Samodan olingan rasmlar va ma’lumotlarga asoslanib arxeologik xaritalar tuzishga xuddi shunday xaritalarni yerda turib to’plangan ma’lumotlar asosida tuzishga ketadigan vaqtga qaraganda 10-15 marta kam vaqt ketadi. Lekin samodan turib olingan ma’lumotlarni o’rganishda arxeologlar va ular to’plagan mutaxasislar o’rtasida hamkorlik zarurdir [2:66].
Arxeologik tadqiqotlarda geofizik usullarni qo’llash yodgorlikda qazishmalar olib bormasdan turiboq, uning turini aniqlashga yordam beradi. Bu arxeologik qidirishlarga ketadigan vaqt va mablag’ni tejashga yordam beradi.
Tarix yo’nalishi talabalari bunday usullar yordamida o’rganilgan tadqiqot maskanini o’zi real ravishda ko’z oldida jonlantira oladi manashunday tarixiy arxeologik tadqiqotlar yordamida voqea va hodisalar qay tarzda bo’lib o’tganini bilib olish mumkin. Bu esa dars o’tishda real voqealarga asoslab o’tish usullaridan biridir.
Xulosa o’rnida shuni aytishim mumkinki turli arxeologik tadqiqotlar, qazishma ishlari, yodgorliklarni o’rganishning zamonaviy ussullari va bu orqali qilinayotgan arxeologik tadqiqotlar arxelogiya fani rivojiga ancha katta hissa qo’shadi, dala amaliyotini olib borayotgan guruhlar uchun qulay ahamiyatga ega bo’ladi. Biz tarix fani talabalari amaliyot jarayonida arxeologik qazishma ishlarini olib borishda bizga qo’llanma bo’la oladigan tarixiy jaroyonlarni ochib berishda keng qo’llanilgan arxeologik tadqiqot ussullaridan keng foydalangan holda arxeologiya darsini hech qanday qiyinchiliksiz bajara olamiz, fanni o’rganishda tarixiylikni o’z holicha saqlab qolishda arxeologiya uchun ham turli hildagi zamonaviy usullarni keng joriy qilish kerak.