Gulist on davlat universit eti ijtim oiy-iqti sodi yfakul te t tarix kafe drasi

2.2. G’ur umsar oy va Ris hton  kulolc hilik  maktabi  

 

       Farg’ ona  vodiys i  xalq  hunarmandlarining  kulolchilik  buyumlar i 

yuz  yillar  davo mida  mas hhur  bo’lib  kelgan.  R is hton  va  Quva 

kulolchilik  sanati  maktabi  qatorida  G’urumsaroy  kos iblarining  is hlari 

ha m  s huhrat  qozongan.   Hozirgi  paytda  bu  qis hloq  Na mangan  viloyati 

Pop tumanidagi kulolchilik  is hi  markazlaridan biri  hisoblanadi.  

O’tgan  asrning  o’rtalarida  deyarli  unutilgan  kulolchilik  kas bi 

keyingi  o’ n  yilda  qayta  tiklandi.Shu  erlik  O’z  kasbining  mohir  ustalar i 

M.Rahimov, 

M.Turs unov, 

X. Hakimov, 

H. Sotimov 

zamonaviy 

G’urumsaroy kulolchilik sanati  maktabiga asos soldi.  

Ota-bobolari  hunarini  davom  et tirayotgan  yos h  kos iblar  oras ida 

Vahobjon  Buvayev  o’z  iqtidori  bilan  Malohida  etiborga  sazovor.  

Uning  milliy  us lubda  yasalgan  va  qadimgi  ustalar  us ullarida n 

foydalangan  holda  bezatilgan  sopol  buyumlari  O’z  s ifati  ha mda  yorqin 

ranglari  bilan  ajralib  turadi.   V. Buvayevning  is hlari  Respublika  a maliy 

sanat  muzeyi,  O’zbekiston  Badiiy  akademiyas i  Za monaviy  sanat 

markazida 

tas hkil 

etilgan 

ko’ rgaz malarda 

namoyis h 

etildi

1

.  

Poytaxtimizda  o’tkazilgan    uchta  s haxs iy  ko’rgaz mas i,  "Tas habbus " 

ko’rik-tanlovi,  M ustaqillik  k uni  va  Navro’z  bayramiga  bag’ is hlangan 

                                                

1

Ў з беки ст он  та р их и:   Қ ис қа ч а   м а ъ л ум от н ом а   /   Ҳ. Б об о бе к ов ,   Ш. К а р им ов ,   М. С оди қ ов   в а  

бо шқ. :   Ма съ ул   м уҳ а р р ир   Ш. К а р им ов .   –   Т ошк е нт:   Ша р қ,   2 0 0 0 .   -  Б . 2 0 6

 

---

40 

 

ko’rgaz malardagi  muvaffaqiyatli  is htiroki  Vahobjon  us taning  haqiqiy 

is tedod 

sohibi 

ekani,  

qadimgi 

kulollarning 

boy 

ananalarini  

o’las htirganidan  darak  beradi.  Bundan  tas hqari  G’ urumsaroylik  b u 

us ta  o’quv  ustaxonas i  tas hkil  etib,  yos h  avlodga  hunar mandchilik  s ir -

asrorlarini  O’rgatmoqda.  G’ urumsaroy  va  unga  yaqin  qis hloqlarda n 

ellik  nafarga  yaqin  o’ g’ il-qiz  bu  yerda  kulolchilik  is hini  o’rganmoqda.  

Ular  yasagan  milliy  os hxona  buyumlari  ko’pgina  ko’rgazmalarda 

na moyis h  etildi,  ayrimlari  esa  sovg’a  s ifatida  xorijiy    s haharlarga 

jo’ natildi.  

Usta 

M uhammadtoir 

R izomuhammad 

o’ g’ li 

(1898 -1980) 

Tos hkent  s haxrining  eski  s hahar  mavzes idagi  C hig’atoy  mahallas ida 

us ta  kulol  oilas ida  dunyoga  keldi.   Otalari  R izo muha mmad  us ta  kulol 

edi.  Onalari  Xayri  ona  uy  bekas i  edi.Etti  yos hida  mahalladagi  es ki 

maktabga  ukis hga  keldilar.Uch  yil  eski  maktabda  savod  chikarib,  

mulla 

Toir 

no mini 

oladi.So’ ng 

otas iga 

yordam 

berib 

yurib 

kulolchilikning  ha mma  s ir -as rorlarini  urganganlar.1917  yil  ustanin g 

otas i  ola mdan  utadi. Kulolchilik  kasbi  bilan  oilani  tebratis h  Toir 

otaning  zimmas iga  to’s hadi.  Uch  s ingil  va  bir  uka  ustaning 

qara mog’ ida  voyaga  etdi.  16  yos hlarida  1914  yil  oila  kurgan.  Ayollar i 

Mirs ulton  qizi  Paraxat  ona  bilan  5  o’g’ il  va  4  kizning  otas i  bo’ lganlar.  

Bolalarini  hammas ini  kulolchilik  kas bi  orkali  voyaga  etkazib,  uy -joyl i 

kilganlar. Kulolchilik 

kasbi 

bilan 

umrlarining 

oxirigacha 

shugullanganlar. Asosan  xalq  extiyo ji  uchun  zarur  bo’ lgan  os hxona 

buyumlari  yasaganla r.Usta  bu  idis hlarni  oddiy  us ulda  charx  deb 

atalgan kurilma  yordamida  yasaganlar. Usta tuprokni  Qora Qa mis h  jari 

yakinidan  qoramtir  rangdagis ini  olib  kelganlar  va  sopol  buyumlar 

yasaganlar.  Xumdonga  o’tin  va  kipik  yokilgan.  Pis hirilgan  sopol 

buyumlar  eski  s hahar  rastalarida  xalq  iste’ moli  uchun  sotilgan.Savdo 

rastas ida  utirgan  ustani  kurgan  kino  rejiss yorlar  Alis her  Navoiy 

---

41 

 

filmida  is htirok  etis hga  bir  necha  bor  taklif  kilis hgan.Us tadan  rad 

javobini  olis hgach,  ular  ustani  kiyofas ini  fotoga  tus hirib  ketis hadi .  

1980  yil  usta  82  yos hida olamdan  o’tdi

1

. 

 Kulolchilik  Sharkning  eng  kadimiy  va  navkiron  san’atidir.  Bu 

qora  loy  saxovat  va  xalollik  extiyojini  uz  zimmas iga  olgan  farovonlik,  

tukinlik, rizk–ruz,  guzallikni eng oliy kurinis hi san’atining zaminidir.  

Kulolchilik  bilan  dunyodagi  barcha  xalqlar  s hug’ ullanadi.Ular 

o’ziga  xos  tomonlari  bilan  bir–biridan  fark  kiladi.  O’zbek  kulolchiligi 

uzok  tarixga,  ajoyib  an’analar,  s hakl,  maz mun,  ijodiy  jarayon  va 

o’ziga  xos  us lubga  ega.  Sopol  buyumlar  sodda  bulsada,  unin g 

ko’rinis hi 

kis mlarining 

anikligi, 

mutanos ibligi,  

saklanis hi,  

naqs hlarning  badiiy  joylas his hi,  shakl  va  mazmunning  birligi,  

uygunligi  o’zbek  kulollarini  jaxonga  tanitib  kelmokda.  Kulolchilik  

xunari  loydan  piyola,  kosa,  tovok,  kuza  kabilarni  tayyorlaydigan  soxa 

bulib,  u  uzok  tarixga  ega.Maxs us  tuprokni  uta  kizdirganda  tos hs imo n 

bulib  pis his hini,  undan  har  xil  idishlar  tayyorlas hni  oda mlar  juda 

kadimdan  bilganlar.Ular  avval  loydan  idis hlar  yasab  gulxanda  kizdirib 

pis hirganlar. 

Tuproq    ja honning  hamma  erlarida  bo’ lgani  uchun  kulolchilik 

keng  tarkalgan  bulib,  dastlab  bu  xunar  bilan  ayollar  s hugullanganlar.  

Kulolchilik  charxi  miloddan  avvalgi  3  ming  yillikning  bos hlarida 

ixtiro  kilingandan  keyin  kulolchilik  bilan  erkaklar  s hugullana 

bos hlaganlar.  Keyinchalik  loydan  yasalgan  idis h–tovoklarni  maxs us  

o’choq   hamda  xumdonlarda pis hirganlar.  

Neolit  davrida  idis hlarning  tagi  uchlik  kilib  yasalib  erga  sanchib 

kuyilgan.  Eneolit  davrida  esa  Shark  mamlakatlarida  xamda  Kadimg i 

Grets iyada  nafis  kulolchilik  idis hlari  rivoj  etgan  va   me’ morchilikda 

                                                

1

Ал им ов а   Д . ,  Ф ил а нов ич   М.   Т ош ке нт  та р их и.   Қ а дим ги  да в р да н  б уг унга ч а .   –   Т ошк ент,  

2 0 0 9 .   –   С. 1 4 5

 

---

42 

 

sopoldan  foydalana  bos hlas hgan

1

.  VIII-XII  asrlarda  kulolchilik  O’rta 

Os iyoda  yaxs hi  rivojlangan.  Buni  Afros iyob  va  O’ rta  Os iyo 

ma mlakatlaridan  topilgan    kulolchilik  buyumlari  is botlab  berdi.  O’sha 

davrda  O’rta  Os iyo  madaniyati  tez  s ur’atda  rivojlandi. Yangi  kutarilis h 

davri  buldi.  Kupgina olim,  yozuvchi  va  mutafakkirlar etis hib chikdi.  

XIX  as rda  O’rta  Os iyoda  tojik  va  o’zbek  xalqlari  o’rtas ida 

kulolchilik  juda  keng  rivojlanib,  G’ijduvon,  Panjikent,  Sa markand,  

Shahrisabz,  Tos hkent,  R is htonda  k ulolchilik  markazlari  paydo  bo’ ldi.  

Ular  sopol  idis hlarni  s irlab  bezatis hning  o’ziga  xos  us lublarini 

vujudga  keltirdilar.   1930  yilda  Tos hkentda  eks perimental  keramika  va 

Samarkandda  keramika  us taxonalari  ochildi.  1932  yilda  Tos hkent da 

o’quv  is hlab–chikaris h  ustaxonas i  tashkil  etilib,  u  ma halliy  xalq  

amaliy  san’at  us talari,  s hu  katori  kulollar  tayyorlaydigan  kurs la r 

tas hkil  etildi.  1943  yili  Shahrisabzda  o’quv  is hlab –chikaris h    badiiy 

korxonas i  is hga tus hirildi

1

.   

Kulolchilik s ir-asrorlarini  mas hhur kulollar  yos hlarga s idqidildan 

o’rgatdilar. 

Hozirgi 

kunda 

kulolchilik 

faniga 

yanada 

e’tibor 

kuchaymokda.  O’zbekiston  badiiy  akademiyas iga  karas hli  Respublika 

kolledjida,  K.Behzod  nomli  rass omchilik  va  dizayn  institutida,  

Nizo miy  nomli  TDPU  BGFning  amaliy  san’at  kafedras ida  bu  fa n 

yaxs hi  yo’ lga  qo’ yilgan.  Hade may  bu  ustalar  yaratgan  kulolchilik 

san’at asarlari  xa m  muzeylardan joy  olis higa  is honchimiz ko mildir.  

Ris hton  O’zbekistondagi  s irlangan  s opol  buyumlari  is hlanadigan 

eng  mas hhur  va  kadimiy  markazlardan  biri.   X IX  as r  oxiri  XX  as r  

bos hlarida axolis ining deyarli  ha mmasi  kulollardan  iborat edi.  Fargona 

vodiys idagi  barcha  kulolchilik  markazlari  azaldan  R is hton  kulolchilik 

ta’siri  ostida  bo’ lgan.  Us hbu  tumanda  har  kanday  turdagi  buyumlarni 

                                                

1

Ў з бек  да в л а тч ил иг и  та р их и:   ( э нг  қа д им ги  да в р да н  Ро с сия  б о сқ ин ига   қа да р ) .   –   Т ошке нт:    

Ша р қ,   2 0 0 1 .   –  Б . 1 2 3

 

1

Ў з беки ст он  та р их и:   Қ ис қа ч а   м а ъ л ум от н ом а   /   Ҳ. Б об о бе к ов ,   Ш . К а р им ов ,   М. С одиқ ов   в а  

бо шқ. :   Ма съ ул   м уҳ а р р ир   Ш. К а р им ов .   –   Т ошк е нт:   Ша р қ,   2 0 0 0 . -   Б. 1 4 8

 

---

43 

 

yasas h  uchun  yaroqli  bo’ lgan,  aloxida  navli  kulolchilik  gilinin g 

mavjudligi bunga asos bo’ la oladi.   

Qizgis h-sargis h  rangli  ajoyib  gil  R is htonning  deyarli  butun 

xududida  1–1,5  m  chukurlikda  katlam  bulib  joylas hgan.  Gilning 

yaxs hi  s ifatliligi  maxalliy  us talarning  uni  O’zbekis tonning  bos hka 

tumanlaridagi  kulollardan  farkli  ravis hda  oldindan  tozalab  bos hka 

turdagi  tuproklarga  aralas hmagan  xolda  is hlab  chikaris hga  jalb  kilis h 

imkonini  beradi.  Kulollar  R is hton  yakinidagi  toglardan  har  xil 

buyoklar,  kvarts li  kum  va  olovbardos h  gillarni  ka zib  olis hgan.   1960 

yillarda  yukorida  es latib  utilgan  moviy  sopol  buyumlari  is hlab  

chikariladigan  an’anaviy  markazlar  barxam  topa  bos hladi.  Ana 

shunday  s haroitda  San’ats hunos larning  Butunittifok  konferents iyas i 

(Fargona  1974  yil)  kabul  kilingan  moviy  is hko rli  sopol  idis hlari  is hlab 

chikaris h  an’analarini  saklab  kolis h  xakidagi  karori  a maliy  axamiyat 

kasb  etdi.  Us hbu  karor  ustalarga  ma’kul  tus hdi.   Ular  oldingi  is hlab 

chikaris hga  kaytib  buyumlarni  bezashning  an’anaviy  s hakllari  va 

us ullarini  kayta  tiklay  bos hladilar.  Keyingi  20  yil  ichida  R is hto n 

sopoli  an’anaviy  badiiy  va  texnologik  us ullar  asos ida  yana  kayta 

tiklandi. 

Is hkorli 

s ir 

tayyorlas h 

ha m 

yo’ lga 

qo’ yildi. R is hto n 

sopolchiligining 

ma halliy 

badiiy 

xus us iyatlari 

ko’p 

jihatda n 

buyumlarga  naqs h berilis hida  ko’zga tashlanadi

1

.  

1970-90  yillardagi  girix  bezaklar  oras ida  turs imon  naqs h,  

rombs imon 

naqs h, 

uchburchakli 

shakllarning 

bir 

maro mda 

joylas htirilis hi  doiras imon  s hakllarning  zanjir  s haklida  bir  tekis  

berilis hi  nuktali  naqs h  qora  va  ok  kvadratchalarning  navbat  bilan  o’rin 

almas his hi  s haklidagi  naqs h  egri  va  to’ g’ri  chiziklar  s haklidagi 

doiracha  va  to’pbarggul  s haklidagi  mavhumiy  geometrik  bezaklar  ko’ p 

                                                

1

Т ем ир х одж а ев   Д ж . ,  Пў л а тов   Б .   Ўз беки ст о нн и нг  м а ш ҳ ур   к ул ол ч ил ик  м а кта бл а р и/   Т а р их  

та фа кк ур и.   Т а р их ч и  ол им л а р нинг  ил м и й - а м а л ий  м а қол а л а р   тў пл а м и.   VI I I   ж ил д.   – 

Т ошк ен т:   Я нги  а ср   а в л од и,   2 0 1 5 .   –   Б. 1 5 9

 

---

44 

 

tarqaldi. 

O’s imliks imon 

naqs hlar 

ayniksa 

turli–tuman 

va 

sermaz mundir.  O’s imlik  dunyos iga  oid  mavzularni  talqin  kilis hda 

ayniksa   an’anaviy  belgilar  bilan  bu  mavzularning  yangicha  talkinlar i 

nisbatan  yakkol kuzga tas hlanadi.  

Hayvonlarga 

oid 

va 

antropomorfik 

mavzular 

R is hton 

kulolchiligida  «parchas i  yaxliti  uchun»  ta moyiliga  ko’ra  takdi m 

etilgan.  Unda  ins on,  hayvonlar  va  parrandalarn ing  gavdas ini  ayri m 

uns urlari  yordamida  yaxlitlik  goyas i  aks  ettiriladi.  1970 –1990  yillar 

Ris hton  kulolchiligining  rivojiga  kuyidagi  tamoyilni  kayd  kilis h 

mumkin.   R is htonlik  ustalar  an’anaviy  meros ni  as toydil  e’zozlas h  bila n 

birga  ancha  dadillik  va  keskinlik  bilan  buyumlar  s hakllari  talkin i 

xa mda 

naqs hli 

bezaklar 

harakteriga 

uzgaris hlar 

kiritis hyapti.  

An’anaviy  s hakllarni  va  naqs hlarni  izchillik  bilan  tulakonli  kilib  kayta 

tiklas h  an’analarga  so’s iz  rioya  kilish  urnini  yakka  tartibdagi  ijodiy 

tas habbuskorlik, 

yangicha 

us ul 

va 

naqs hin 

bezaklar 

turlarini 

kengaytiris h egallab bormokda.  

Har  bir  ijodkorning  ruhiy  holatii,  o’zi  bajarayotgan  buyumida  uz 

aks ini  top masdan  kolmaydi.  Kis hi  ruhiyatini  ko’taris hda  esa  xonaning 

ozodaligi,  jihozlarning  kulayligi  muxim  rol  uynaydi.  Kulolchilik 

xonas ini  jihozlas hda  haykaltaros hlik   xonalarini  jihozlas hning  umumiy 

koidalaridan  kelib  chikkan  xolda  jihozlas h  kis man  bulsada  foydalanis h 

maksadga  muvofikdir.  Har  bir  asbob–us kunalar,  xom–as hyolar,  

ko’rgaz mali 

kurollar, 

talabalarning 

tayyor 

is hlari, 

das tgohlar,  

elektropechlar tartibi bilan  uz  joyiga kuyilmo gi  lozim.  

Kulolchilik  ustaxonas ida  bevos ita  talabaning  foydalanadiga n 

maydoni  50-55  m

2

  bulsa,  har  bir  talabaning  is h  o’rni  bir–biridan  60 

s m,   katorlar  oras ida  1  m  dan  uzoklikda  bo’ ls a,  harakatlanis h  qula y 

bo’ ladi.  Ustaxonaga  tabiiy  yoro’ g’lik  tus his hini  ta’ minlas h,  buning 

iloji bo’ lmasa, kunduzgi  yorug’ lik  lampalari bilan  ta’ minlas h kerak.  

---

45 

 

Kulolchilik  asarini  yasas h  uchun  talabadan  mohir  musavvirlikni,  

naqqos hlikni,  haykaltaros hlikni  talab etadi.  

Har 

bir 

as bob -uskunani 

yoki 

dastgohni, 

elektropechni,  

xumdonlarni    is hlatis hning  konun–koidalari  mavjud.  Talabaning  b u 

texnologiya  bilan  tanis hmagani  turli  baxts iz  hodisalarni  kelib 

chikis higa  sabab  bo’ ladi. Is hlas hdan  oldin  albatta  maxs us  is h  kiyimini 

kiyib  olis h  zarur. Xumdonda  sopol  buyumlar  pis hiris hdan  oldin 

xumdon  atrofidagi  buyumlar  ko’zdan  kechiriladi. Yong’ indan  saqlas h 

choralari 

ko’rib 

chiqiladi. Elektrois itgichlarda 

is hlaganda 

uni 

is itis hdan  oldin  barcha  s imlar,   uzellarning 

butunligi  k o’zdan 

kechiriladi. Agar  ba’zi  s imlar  izolyats iyas i  ochilib  qolgan  bo’ lsa,  

elektropechlarni  is hlatis hga  ruxsat  etilmaydi. Topilgan  ka mchiliklar 

tuzatilgandan  s o’ng  is hlas hga  ruxs at  beriladi.Elektropech  is hlatilib,  

unga  buyumlar  kuyilib,  es hiklari  yopilgach  uni ng  iss ikligi  as ta-

sekinlik  bilan  ko’tarilib  boradi

1

. Bu  vaktda  pechning  es higini  hohlagan 

vaktda  kayta -kayta  ochis h  ta’kiklanadi.  Pech  va  buyumlar  ma’ lu m 

muddatda  sovigandan  keyin  olinis hi  mumkin.   Agar  sopol  buyu m 

to’ g’ri  texnologiya  asos ida  yasalgan  bulsa,   u  xech  kachon  yorilma y 

chikadi.  Dastgo hda  va  xumdonda  ishlas h  uchun  mavjud  qoidalarni 

o’zlas htirgan  va  ularga  to’ liq  rioya  kiladigan  talabalarnigina  maxs us  

daftarga  imzo chekkandan keyin  ruxs at etiladi.  

1970-1990  yillar  R is hton  kulolchiligining  rivojiga  q uyidagi 

tamoyilni  qayd  qilis h  mumqin.   R is htonlik  ustalar  ananaviy  meros ni 

astoydil  ezozlas h  bilan  birga  ancha  dadillik  va  kesqinlik  bilan 

buyumlar  s hakllari  talqini  hamd a  naqs hli  bezaklar  harakteriga 

o’zgaris hlar  kiritis hgan

1

.  Ananaviy  shakllarni  va  naqs hlarni  izchillik 

bilan  to’ laqonli  qilib  qayta  tiklas h  ananalarga  s o’zs iz  rioya  qilis h 

                                                

1

Абд ул л а ев   Н.   Ист ор и я  и ск ус с тв . - Т а шкент:   Ў қ ит ув ч и,   1 9 8 6 . -   Б . 1 4 3

 

1

М укм и н ов а   Р.   Г.   Оч ер ки  п о  ис т ор и и  р ем е сл а   в   С а ма р ка нде  и  Б ух а р е.   -   Т а шкент:   Ф а н,  

1 9 7 6 .     –  С . 1 4 8

 

---

46 

 

urnini  yakka  tartibdagi  ijodiy  tas habbus korlik,  yangicha  us ul  va 

naqs hin  bezaklar turlarini kengaytirish egallab  bor moqda.