II bob. Kulolc hilik san’ati maktablari: tarix va zamon
2.1. Qas hqadaryo viloyati Kas bi kulolc hilik maktabi
Donis hmandlik s harq xalqlarining qon-qoniga s ingib ketgan
fazilat. Qadimgi Kasbi s haharchasini aylanib, ko’zdan kechirga n
kis hining xayolidan ana s hunday o’ ylar beixtiyor kechadi.
Kas bining
qadimgi
imoratlari
Qas hqadaryo
viloyat
Kasb i
tumanining s hundoqqina chekkas ida qad ko’tarib turibdi. Uning tarixi
mana bunday, s haharcha miloddan avval bunyod etilgan. Bu haqda
qo’rg’on yaqinida bir necha bor o’tkazilgan arxeologik qazilmalar
guvoxlik be radi. Bu erda qachonlardir qal’a bo’ lgan. Hozirgi mavjud
qo’rg’on ana s hu qal’aning bir qis mi, xolos. Undagi nuragan imoratlar
kis hi xayolini olis asrlarga etaklaydi.
Ajab, ba’zida tarix xuddi afs ona s o’zlayotganga o’ xs haydi. B u
erda, s huncha davrlar o’tis higa qaramay, XI-XIV asrlarda qurilga n
Sulton M ir Xaydar yodgorlik ansambli va XIV asrda bunyod etilga n
machit juda yaxs hi saklangan. Kasbilik komil kis hilarning kabri us tiga
kuyilgan
yodgorliklar
aloxida
qiziqis h
uygotadi.
Did
bila n
tas hros hlangan qabr tos hlariga kishilarning is mi s harqona nozik
xus nixatda mahorat bilan yozilgan. Marmar yodgorliklarga solinga n
naqs hlar uzoq asrlarda yas hagan us talarning yuksak didi va san’atida n
avlodlarga tulib -tos hib s uzlaydi. Qadimgi Kas bi ko’chalarida yuris h
juda qiz iqarli, har bir hovli, har bir gumbaz, uylarning har bir devor i
qars his ida bir daqiqa to’ xtab qolas an, xayolan o’rta asr voqealari,
34
odamlari bilan uchras hib, ularning tas hvis hlarini, quvonch va
g’a mlarini tuyasan. Shundoqqina gumbaz sahnining qars his idagi
baland tepalik necha martalar sayillarning guvohi bo’ lgan va necha
martalar yulduzlarga elka tutgan. O’rta asrlarda Kasbi ana s hunda y
bo’ lgan va u bizning kunlarimizgacha mavjud obidalarga o’z izlarini
saqlab qolgan.
Kas bining yana bir diqqatga sazovor joyi borki, bu sardobadir.
Sardoba s harkda s uv saqlaydigan birdan-bir joy hisoblangan. Bunda y
katta s uv s ig’ imli haj mdagi sardobani bos hka biron joyda uchratis h
qiyin. Suvni asras h mumkin bo’ lgan bunday nodir “imorat” inso n
aqlining mevas i bo’ lib, s har s haklida qurilgan. Kasbidagi ana s hu
sardoba xaj mi jihatdan Pulkovo obs ervatoriyas i gumbazidan bir necha
bor katta bulib, ts ilindrning diametri 16 metrdan uzun. Sardobani
quris h uchun is hlatilgan g’ is htlar juda katta iss iqlikda pis hirilgan va
suvda uvalanmaydiga n holatiga kelgunga qadar qizdirilgan. G’ is ht
uchun tuproq esa Amudaryo etaklaridan olib kelingan
1
. U maxs us
us ullarda qorilib kuydirilgan, uzoq muddat olovga qo’ yilgan, so’ ngra
bir yillab oftob egan. G’ is ht qiyomida qotib, hech qanday darz
ketmagan takdirdagina qurilis hga yaroqli his oblangan. G’ is htlarni
teris h uchun is hlatiladigan qoris hma ha m alohida us ul us ul bilan
is hlangan, ya’ ni unga hayvonning suti va tuyaning juni kus hib
tayyorlangan. Ayni s hunday qoris hmagina s uvga chida mli bulib,
ins hoot mustaxka mligini ta’ minlaydi. Suvni filtrlab, toza saklagan
sardobaning uchdan ikki qis mi gumbaz shaklida er satxidan yukoriga
chikib turibdi, kolgan qis mi erning ostida. Yo mg’ ir s uvlari oqib
kiris hi uchun uning yonlaridan darchalar qo’ yilgan va ular s uvni
sha mollatib turis h vazifas ini ham bajaradi. Suvni bunday asras h us ul i
1
Ҳа м идов а М. С . XVI I I - XX а ср бошл а р и да Қ а шқа да р ё в оҳ а с и ҳ уна р м а ндч ил иги
та р их ш ун о сл и гига д оир / / Т а р их ий м а нба ш ун о с л ик м уа м м ол а р и. Ре сп убл ика ил м ий -
а м а л ий а нж ум а ни м а тер и а л л а р и. – Т ошке нт, 2 0 0 8 . – Б. 1 3 2
35
O’rta Os iyoning daryo va buloq, kanallari bo’ lmagan das ht joylarida
uchraydi. Kas bidagi sardobaga butun qis h yog’ in-sochinlaridan katta
xajmda s uv to’plangan va u Qars hi dashti s haroitida, s uvni ng to mchis i
oltinga teng bo’ lgan yoz oylarida juda asqotgan.
Qars hi vohas ida Kasbining paydo bo’lis hi tasodifiy e mas. C hunki
u Sa marqanddan Hindis tonga, Buxorodan Afg’onistonga, R oss iyada n
Eronga o’tadigan karvon yulida joylas hgan. Yana s hu manzillarga
otlangan har qanday sayyoh albatta s uv ichib, da m olis h uchun
Kas biga qo’ nmasdan o’tmagan.
Xuddi ana s hu munosabat tufayli Kasbida kulolchilik rivoj topgan.
Kulol bu erning dastlabki hunarmandi, asos iy kis his i sanaladi. Uning
dastgohida sayqal topgan idis hla r bu erdan o’tgan karvonning nazariga
tus hgan va unga yo’ lda asqotgan. Ma’lumki, har qanday bosqinchi
ha m, har qanday qudratli las hkar ham s uvs iz uzoqqa borilmaydi.
Shuning uchun ham s uvni zarga tenglas htiriladi. Kasbi kulollar i
yasagan xumlarning har biriga 50-100 litrdan s uv ketadi
1
.
Kulolchilik hunar ham oson, ham qiyin. Osonligi s hundaki, u
ha mma narsani tuproqdan yasaydi, qiyinligi esa, ta’bir joiz bo’ lsa,
kulol - ins onning mexanizats iyalashgan mehnatiga asos solga n
kis hidir. C hunki uning oddiy buyum yasas h niyatidan ixtiro qilis h
fikri tug’ ilgan, ya’ ni narsalar yasash jarayonida das tlabki mexanik
dastgohni joriy qilgan. Qancha -qancha huk mdorlar beiz o’tgan,
qanchalab s hohlar unutilgan, lekin kulollarning hunarlari avloddan -
avlodga o’tib kelmoqda. U dastgoh yonida o’tirib, qadim za monlarda n
beri tuproqqa sayqal berganibergan.
Bugungi kunda bu erda kulollarning o’ nlab s ulolalari bor.
Qis hloqdan o’tarkans iz, diqqatingizni hovlilarning devorlariga s uyab
1
Ҳа м идов а М. С . XVI I I - XX а ср бошл а р и да Қ а шқа да р ё в оҳ а с и ҳ уна р м а ндч ил иги
та р их ш ун о сл и гига д оир / / Т а р их ий м а нба ш ун о с л ик м уа м м ол а р и. Ре сп убл ика ил м ий -
а м а л ий а нж ум а ни м а тер и а л л а р и. – Т ошке нт, 2 0 0 8 . – Б. 1 3 4
36
ko’ yilgan ko’zalar tortadi. Ular oras ida yarim litrd an tortib, to’rt -bes h
chelak s uv ketadigan xumlar ha m uchraydi. Sardoba XIV - XV as rlarda
qurilgan, degan taxminlar bor. Uning chor atrofida sopol parchalari
tuproqqa qoris hib yotibdi. Bu parchalar ko’pgina urus hlardan,
suronlardan nis hona. Shu bilan birga bu erda katta bozor bo’ lganlida n
ha m dalolat beradi.
Oloviddinning sexrli chirog’ i xaqida kim bilmaydi, deys iz.
Aytis hlaricha, Oloviddin ham Kas bida tug’ ilib, s hu erda yas haga n
ekan. Uning otas i sardoba atrofida s uv s otar ekan... s huning uchun
bo’ lsa kerakki, bugungi kunda ham Oloviddinning o’sha sahrli
chirog’ ini Kasbidagi har bir xonadonda uchratis h mumkin. To’ g’ri, b u
chiroq bugun uylarni yoritis h uchun is hlatilmaydi, u faqat ota -
bobolardan qolgan muqaddas yodgorlik s ifatida saklanadi
1
.
Bu chiroq deyarli har bir kulolning do’koniga os ig’ liq. Ularning
do’koni hamma narsa his obga olingan holda mohirlik bilan qurilga n
bo’ lib, eni 2,5 -3 metr, uzunligi 5-6 metr keladi. Do’konning
burchagida mo’’jazgina xumdon o’ rtas ida das tgoh, xuddi s hu erda
yillarning s uro nini qog’ozga tus hiradigan yilno machiday kulol go h
o’tiradi, goh loyga sayqal beradi va buning natijas ida xum va ko’zalar
yasalib,
naqs hlar
bilan
bezaladi.
Uning
is hi
s hos hqaloqlikni
yoqtir maydi, unga nechog’ li hus hyorlik bilan, ko’ ngil berib is hlas h
kerak. Shundagina kulol qo’ lidan chiqqan har bir buyumni chertsangiz
jaranglaydi.
Kas bi qis hlog’ i va u erda mavjud kulollikning qadimiyligi ko’plab
yozma manbalarda qayd etilgan. VIII -XII asrlarda yas hagan Arab
geograf va sayyohlari Istaxriy, Ibn Xavqal, M uq addas iylarning
yozuvlariga ko’ ra, ko’ hna Kasbi manzili o’rniga vujudga kelgan Kasb i
1
Т ем ир х одж а ев Д ж . , Пў л а тов Б . Ўз беки ст о нн и нг м а ш ҳ ур к ул ол ч ил ик м а кта бл а р и/ Т а р их
та фа кк ур и. Т а р их ч и ол им л а р нинг ил м и й - а м а л ий м а қол а л а р тў пл а м и. VI I I ж ил д. –
Т ошк ен т: Я нги а ср а в л од и, 2 0 1 5 . – Б. 1 5 7
37
qis hlog’ i ilgari Nasafdan ha m katta bo’ lgan, unda bir necha
yodgorliklar saqlanib qolgan. Ular katta tepalik Kasbi s haharchas i
ortida bo’ lgan; bu haqda Qars hi s haxri gulla b yas hnagan paytlarda
Mahmud ibn Vali s hunday yozgan: “Abdullaxon s hayboniy huk mronlik
qilgan kezlarda ... uning tasarrufida qis hloq va ovullar ko’p edi. Ula r
jumlas ida Kas bi xuddi jannat bog’ ni eslatardi”.
Lekin har qanday kitobdan ko’ ra ha m Kasbi o’zining o’t mis hi
haqida o’zi to’ laroq ma’ lumot beradi, bunga uni borib ko’rgan,
ko’chalarda yurgan, saqlanib qolgan yodgorliklari oldida bir lahza
turgan odam is honch hos il qiladi. Ajdod-ajdodi bilan qis hloqnin g
tarixiy yo’ llarida hamqada m bo’ lib kelayotgan kulollar esa s izga bu
erning o’tmis hini yaxs hiroq bilis hingizga o’z hunarlari va hikoyalar i
bilan ko’ maklas hadilar.
Ustozoda Bozor Itolmas ov 1947 yil 15 may Kasbi tumani kulol -
hunarmand oilas ida tavallud topgan. 1954 -1964 yillarda Kasbi
tumanidagi 20-o’rta maktabda ta’ lim olgan. Bozor Itolmas ov kulo l
oilas ida tug’ ilganligi sababli yos hligida s hu kasb ichida o’s ib
ulg’aydi. Ota -bobos i yasagan sopol ko’za xumlarni ko’ rib uning
kulolchilik san’atiga bo’ lgan qiziqishi erta bos hlandi. U kulolchilik
san’atini otas i Itolmas Ochilovdan o’rgangan. 1961 yildan bos hlab
mustaqil ravis hda sopol buyumlarni yasay bos hladi. Uning bir qancha
is hlari elga manzur bo’ lib, xalqning kundalik tur mus hida foydalanib
kelinmoqda. Bundan tas hkari Qas hqadaryo viloyati amaliy san’at
muzeylarida yangi ijodiy buyumlari saqlanib kelinadi.1996 yildan bir
qancha respublika, viloyat va s hahar ko’rgaz malarida qatnas hib keladi.
Hozirda Qas hqadaryo viloyat “Hunarmand” uyus hmas iga a’zo.
Ustozoda Bozor Itolmas ov ota-bobolaridan qolgan hunarni davo m
38
ettirib, Kasbi kulolchilik san’atini rivojlantiris hga o’z hissas ini
qo’shib kelmoqda
1
.
Bu is h bilan s hug’ ullanuvchilarni eng ulug’ i sobiq hunarmand
uyus hmas i a’zos i Anbara Sattorova.Usta 1910 yil Kasbida kulo l
oilas ida tug’ ilgan. U kis hi yasagan uyinchoqlar bilan o’ ynamaga n
Kas bida topilmasa kerak. Bayramlarda, sayllarda us ta o’zi yasaga n
o’yinchoqlar
bilan
bolalar
dilini
xus hnud
etganlar. Bayramlar
bos hlanaversa amma mizni uzoq joylarga o’z is hlari bilan olib
ketis hardi - deydi ustaning jiyani Baxtiyor Sattorov
1
.
Usta Ochilov Faxriddin 1966 yil 24 may Qas hqadaryo viloyat
Kas bi tuman Kasbi qis hloqida us ta kulol Itolmas Ochilov oilas ida
dunyoga keldi. Uning bolalik yillari s hu qis hloqda o’tdi. 1972 -1982
yilarda C hexov no midagi 20 -maktabda tahs il olgan. Yos h Faxriddinni
uyda yasayotgan bir-biridan go’zal ko’zalar, xumlar, kosalar va
shunga o’ xs has h uy-ro’zg’or buyumlari unda kulolchilikka bo’ lga n
is htiyoqini uyg’ otdi. Otas i yordamida loyna qanday tayyorlas h
us ullarini c huqukr o’rganib oldi. 1972-1982 yillarda C hexov no mli 20-
o’rta maktabni tamo mladi. Bolalik paytlarida loydan turli o’ yinchoqlar
yasas hdan loy bilan is hlas hni o’rganib bordi. Yos h us taning birinchi
yasagan guldoni unda o’ziga xos zavq bag’ is hladi. So’ngra k o’za,
xum, kosa va bos hqa kulolchilik buyumlari yasas hni mas hq qila
bos hlaydi. Hozirgi kunda us tani o’z is hining mohir ustas i desak
mubolag’a bo’ lmaydi. Ustaning qo’ l ochtidagi s hogirdlari ham us tani
izidan borib uning is hlarini davom ettir moqda
2
.
1
Ҳа м идов а М. С . XVI I I - XX а ср бошл а р и да Қ а шқа да р ё в оҳ а с и ҳ уна р м а ндч ил иги
та р их ш ун о сл и гига д оир / / Т а р их ий м а нба ш ун о с л ик м уа м м ол а р и. Ре сп убл ика ил м ий -
а м а л ий а нж ум а ни м а тер и а л л а р и. – Т ошке нт, 2 0 0 8 . – Б. 1 3 9
1
Ҳа м идов а М. С . XVI I I - XX а ср бошл а р и да Қ а шқа да р ё в оҳ а с и ҳ уна р м а ндч ил иги
та р их ш ун о сл и гига д оир / / Т а р их ий м а нба ш ун о с л ик м уа м м ол а р и. Ре сп убл ика ил м ий -
а м а л ий а нж ум а ни м а тер и а л л а р и. – Т ошке нт, 2 0 0 8 . – Б . 1 3 4.
2
Пещ ер ов а Е . М. Гонч а р н о е пр оиз в од ств о С р е д не й Аз ии. – М- Л. , 1 9 8 9 . – С . 1 7 8
39
Kas bi kulollari loydan turli buyumlardan tas hqari har xil bolalar
uchun uyinchoqlar yasas h bilan ha m shug’ ullanadilar.
Do'stlaringiz bilan baham: |