Гули маҳмудова маданий антропология

2-мавзу: МАДАНИЯТ ВА АНТРОПОЛОГИЯ


Режа:
1. Маданият ва Антропогенез (инсон ва маданият келиб чиқиши ва генезисининг назариялари маданияти).
2. Маданиятдаги хилма-хиллик ва кўп қирралилик.
3. Табиат, одам ва маданият концепцияси.


Калит сўзлар: антропология, маданият, универсаллик, табиат, инсон, антропогенез, теософия, инновация, ассимиляция, инкультурация.

Энг қадимий ғоя диний тафаккур билан боғлиқ бўлиб, унга кўра, одам Худо томонидан яратилган ва шунинг учун унинг маданияти инсонга юқори маънавий қадриятларни юборган илоҳий моҳиятнинг намоён бўлишидир. Ушбу ғояларнинг асоси инсоннинг мавжудлигини илоҳий олдиндан белгилашга, инсоннинг жисмоний ва маънавий дунёсига, илоҳий ирода билан яратилган барча нарсаларнинг рационаллигига ишонишдир.

Е.П.Блавацкая антропогенезининг эзотерик тушунчаси Бу «Яширин таълимот», шунингдек, «Тирик этика» (Агни Ёга) ва бошқа шу каби ишларда ўз аксини топган. Ушбу ғояларга кўра, инсон космик энергиянинг бир қисми, тоза элемент ва юқори материянинг бир бўлагидир. Уни Космоснинг энергия тузилишидан ажратиб бўлмайди, уни ўзи олиб юради ва Космос қонунларига мувофиқ яшайди. Инсон сайёра, космик жисмлар, юлдуз туркумлари, бошқа ўлчамдаги оламлар ва материянинг бошқа ҳолатлари билан энергия алмашинувига киришади. Бундай алмашинув натижасида инсоннинг жисмоний ва маънавий дунёси, шунингдек, унинг маданияти эволюцияси содир бўлади.
Космосдаги эволюцион жараёнлар объектив қонунларга мувофиқ ривожланиб боради ва табиат кучи ва энергия тўплами сифатида қабул қилинган Руҳнинг (мустақил модда) таъсиридан далолат беради. Ушбу маънавий модданинг учқуни ҳар бир одамда яшайди. Маданият ва антропогенез бу тушунчада Блавацкий «Юқори олам» деб номланган материянинг бошқа ҳолати, бошқа ўлчовлар, бошқа руҳий воқеликнинг таъсири натижасида кўриб чиқилади. Инсоннинг маънавий дунёси, унинг онги Субтре ва Ўт олами (ёки Юқори дунё) ўртасидаги алоқани таъминлайди.
Олий оламларнинг энергияси онтогенез, антропо ва маданий генезиснинг ҳақиқий сабабидир. Юқорида айтилганлардан келиб чиққан ҳолда, эзотерик назарияси ҳақида баҳслашиш мумкин. Е.П.Блавацкая антропо ва маданий генезис қонунларини тушунтирар экан, бу яширин окклюзия ҳақида теософик ёки аниқроғи, паранормал билимларнинг навларидан бири бўлиб, улар ташаббускорлар учун мўлжалланган. Кўплаб мафкуравий қарашларни коинотнинг трансцендентал сирлари билан боғлаш мумкин, бу инсоннинг космик «ибтидоий» элементар билан сирли ички боғланишидан бошлаб, «сирли» юқори дунёнинг инсоният тақдирига ва унинг маданиятига таъсир этувчи таъсири ҳақидаги далиллар билан якунланади. Теософияда Е.П. Блавацкая нисбийлик назарияси ғояларини, айниқса, дунё фазосининг кўп қиррали эканлиги ҳақидаги ғояларни, шунингдек, Таоизм ғояларининг таъсири, авваламбор, маданият ва антропогенез ҳаётни яратувчи космик онг ёки руҳнинг кучи билан тўйинган деган қарашларда сезилади (Даоцизмда бу «Ци»нинг моддий моҳияти). Илмий асоснинг қатъий далиллари, ушбу назария хулосаларининг ишончлилиги ҳақида гапириш деярли мумкин эмас.
Битта восита Олий Дунёларни инсоннинг ички энергияси билан боғлайди. Инсон ва ундан юқори космик кучлар ўртасида энг мураккаб энергия алмашинуви унинг атрофида содир бўлади. Ушбу ўзаро таъсир инсон ҳаётида ҳал қилувчи омил ҳисобланади.
Маданият қачон ва қандай пайдо бўлганлиги турли олимлар томонидан турлича ҳал қилинади. Маданий генезиснинг бир қанча назариялари мавжуд, улар орасида: а) қурол-яроғ, унинг асосчиларидан бири, юқорида айтиб ўтилганидек, маданият инсон меҳнати жараёнида вужудга келган деб ҳисоблаган. Ушбу назария ибтидоий коммунал шаклланиш шароитида маданий генезис муаммосини кўриб чиқади. Ушбу назария ғояларига кўра, инсоннинг ташқи қиёфасини ўзгартириш моддий ва унинг маънавий маданиятини шакллантиришга ҳисса қўшади; б) эволюцион назария (Тайлор, Морган ва бошқалар). Ушбу назариянинг асосчиси Тайлор маданият тараққиётнинг натижасидир, деб ҳисоблаган. У энг оддий шакллардан мураккаб шаклларга қадар ривожланади. Тайлор ибтидоий халқлар маданиятига катта аҳамият берган, улар орасида тавҳид, охиратга ишонч; в) руҳий таҳлил назария, уларнинг энг катта вакиллари З. Фрейд ва C.Юнг.
Ушбу назариянинг асосий хусусияти маданиятнинг биологик шартлилигини таъкидлаш истаги билан белгиланади. З. Фрейд маданиятни шахсларнинг ички дунёсини, табиий эҳтиросларини ижтимоий бостириш усули деб ҳисоблаган. З. Фрейд насл бериш инстинктини инсоннинг муҳим биологик инстинкти — «либидо»га боғлайди. Сублимация қилинган шаклда бу эҳтиёж маданий ижод (лирика, тасвирий санъат, мусиқа ва бошқалар) томонидан рад этилади, аммо умуман олганда, инсон ўзининг биологик табиати ва маданий табулари талаблари ўртасида доимий равишда ўзгариб туради, бу З. Фрейднинг сўзларига кўра, стрессни психологик касалликлар ва бошқалар келтириб чиқаради. К.Юнг ўз асарларида индивидуал онгсиз принцип («либидо») ва «коллектив онгсиз» мавжудлигини тан олади.
Иккинчиси, биринчисида тўпланган ўтган авлодларнинг тажрибаси аксидир. Ушбу тажриба «архетиплар» деб номланган — дастлаб дунёнинг жамоавий вакилликларини сақлайди. Улар мифология, дин, адабиёт ва бошқаларда ўз аксини топган. Архетиплар жаҳон фольклорининг такрорланувчи мотивларида, одоб-ахлоқ ва одатларида мавжуд. Юнг архетипларни «жоннинг шайтонлари» деб атайди; д) рамзий назария (Кассирер). Унинг таъкидлашича, инсон нафақат жисмоний, балки рамзий оламда яшайди. Бу мифология, тил, санъат, фаннинг рамзлари тизими инсон атрофида мустаҳкам тармоқни яратади. Маданиятнинг кейинги тараққиёти уни кучайтиради; маданиятнинг келиб чиқишининг диний назарияси ижтимоий-маданий жараёнга бевосита ёки билвосита таъсир кўрсатувчи дин ва унинг ахлоқий меъёрларига алоҳида аҳамият беради. Ушбу назариянинг таниқли асосчиларидан бири М.Вебер Европа маданиятига диний таъсирни ўрганишга алоҳида эътибор бериб, капиталистик асосда ривожланган иқтисодий алоқалар каби жиҳатни таъкидлаб ўтади. Айниқса, Ғарбий Европада дин ва иқтисодиётнинг турли шаклларда ўзаро таъсири маданий генезиснинг энг муҳим бўғинидир. Маданият ривожланишининг ижтимоий-маданий назарияси Роззак, Хабермас, Рейг ва бошқаларнинг номлари билан ифодаланган, бу назария буржуа жамиятининг мавжуд ижтимоий тузилишига ва унинг маданиятига қарши қаратилган.
Ижтимоий-маданий назария мавжуд маданиятнинг инсонпарвар тамойиллари ва инсон манфаатларига мувофиқлиги тўғрисида баҳслашади. Ижтимоий-маданий назариянинг асосий муаммоси — инсонни табиатдан, жамиятдан ва ўзига бегона қилиш. Бутун ўрнатилган маданият ижтимоий назорат воситаси сифатида қаралади. Ғарбий жамиятда ҳукмронлик қиладиган яҳудий-насронийлик анъанаси истеъмолчи дунёга ва одамга бўлган муносабатининг асоси ҳисобланади. Маданият ривожланишининг социологик назарияси бу ҳолатдан чиқиш йўлини маънавий янгиланишда кўради, бу инсоннинг табиатга ва одамлар ўртасидаги бошқа муносабатларга нисбатан турлича ёндашувини яратади.
Бу назария тарафдорлари маданий ҳаётда анъанавий қадриятларнинг бюрократияси ва устунлигини танқид қилиб, маданият доимо ўзгариб турувчи жараён эканлигини таъкидлайдилар. Ушбу ўзгаришларни кечиктиришга уринишлар, анъанавий қадриятларни, мумтоз образларни юклаш маданий ривожланишнинг пасайишига олиб келади. Яна бир йўналиш Гадамер, Финк, Ҳейзинг, Гесселарнинг маданий генезиснинг ўйин назариясидир.
Ушбу назариянинг асосий қоидалари қуйидагича тасдиқланади:
1. Маданият ўйин шаклида пайдо бўлди. У ўйнаяпти;
2. Маданият пайдо бўлганидан бери (ибтидоий даврдан бошлаб), шу билан бирга, тирикчилик учун пул олиш билан шуғулланадиган аксарият нарсалар ўйин шаклида (ов қилиш ва бошқалар) амалга оширилади.
3. Ўйин сонияси маданият ривожланиб борган сари аста-секин сустлашади ва фан, шеърият, ҳуқуқ, сиёсатга қоришиб кетади. Бироқ, ўйин инстинкти, ҳатто ривожланган маданиятда ҳам тўлиқ куч билан намоён бўлади.
4. Ўйин ҳеч қандай прагматик мақсадларга эга бўлмаган ўз-ўзидан пайдо бўлган фаолият. У инсонни табиат оламидан улуғлайди. Ҳайвон ҳам, Худо ҳам ўйнай олмайди, фақат инсон ўйин орқали маданиятни яратади.
5. Ўйинда инсоннинг ижодий қобилияти намоён бўлади. Бу назария асосчиларининг фикрига кўра, иқтисодиёт, сиёсат, ҳаёт, ахлоқ, санъат ва барча нарсалар ўзаро боғлиқдир. Лекин шунга қарамай, бир нарсани таъкидлаш керакки, Ўйин назарияси издошлари улар ўйинга нисбатан эҳтиёж қаердан келганини аниқ айта олмайдилар.
Маданий генезиснинг сеҳрли (афсунгарлик) назарияси — афсоналар асосида вужудга келган маросим-ибодат амалиётининг аҳамиятини очиб беради. Ушбу назария издошларининг (Леви-Брюль, Дж. Фрезер) фикрига кўра, маданиятнинг турли жанрлари, жумладан, мифология, фольклор, тасвирий санъат, драматургия, шеърият ва бошқа ижод турлари афсонавий ижод асосида вужудга келди. Бундан ташқари, маросим ибодатлар фаолияти сифатида моддий эҳтиёжларини қондиради. П. Флоренскийнинг сўзларига кўра, ибодатнинг ажралмас қисми бўлган маросимнинг асосида иқтисодиёт, хўжалик, техникалар пайдо бўлади.
Маданий генезиснинг афсунгарлик концепциясида асосий далиллар қуйидагилардан иборат:
1) маданият дастлаб ҳодисаларнинг мантиқий-сабабий боғлиқлиги ва инсон ақлининг оламга нисбатан сеҳрли-хаёлий муносабатини бирлаштиради. Воқелик ва хаёл бир хил, шунинг учун сеҳрлаш ва ибодат реал предметлар каби ҳаракат қилиши мумкин.
2) архаик давр маданиятида «табиий» ва «ғайритабиий» синкретик яхлитликда намоён бўлади. Субектив ва объектив фарқ йўқ. Кузатилган ва тасаввур қилинган нарсалар идрок этилмайди, шунчаки ҳиссий жиҳатдан қабул қилинади. Демак, ғайритабиийлик табиатнинг табиий қонунларини бузадиган нарса эмас, балки кундалик ҳаёт тартибини бузадиган, воқеалар одатий кетма-кетлигига аралашадиган нарса. Бу ғайриоддий, жозибали ёки хавфли бўлиши мумкин, инсоннинг ҳаёти, фаровонлиги ва хотиржамлигига таҳдид солади. Бундай ҳолда сеҳрли ҳаракатлар пайдо бўлади: афсун, жодугарлик, қурбонликлар ва бошқалар.
3) афсунгар маданият турида маросим ва одатларнинг сеҳрли ҳаракатларининг муваффақиятли бўлиши учун «аломат»га ишониш кўп ҳолларда воқеликнинг қонуниятларини кўрсатувчи шаклни ифодалаган. Шу билан бирга, одамларнинг ҳаракатларининг натижаси ва унинг тақдирига таъсир кўрсатиши мумкин бўлган нарсаларнинг сеҳрли кучига ишониш пайдо бўлган. Ушбу сеҳрли алоқа фетишизмни келтириб чиқарган.
4) Сеҳр ва илм-фан ўртасидаги яқинлик шундан иборатки, иккисида ҳам табиий ҳодисалари ва тартибда мавжуд бўлган бир хилликка ишонч бор. Сеҳр-жодуда, илмда бўлгани каби, тасодифий нарса йўқ, шу билан бир қаторда мутлақ олдиндан билиш ҳам мавжуд эмас. Фақатгина кетма-кет ўзгаришларни келтириб чиқарадиган субъектив ва объектив омиллар мавжуд, холос.
В.Г.Голованова фикрига кўра: «Замонавий маданият назариялари маданиятни ўз-ўзидан ташкил топувчи очиқ тизим сифатида талқин этадилар. «Очиқ тизим» деганимизда, биз очиқликнинг бир нечта векторларини назарда тутамиз. Биз аллақачон ўзимизнинг ҳозирги ва бўлажак маданиятимиз орасидаги боғлиқликни эслайлик. Ҳамда, охиргиси, ёки очиқликнинг энг муҳим тушунчаси – бу маданиятнинг табиат билан боғлиқлигидир»¹. Шу билан бирга маданият нафақат очиқ, балки ўз-ўзини ташкил этувчи тизимдир. Биз бунга мисол тарзида Сомонийлар, Қорахонийлар, Ғазнавийлар, Салжуқийлар ва Хоразмшоҳлар давридаги ривожланиш ва қарама-қаршиликларни таъсири остида рўй берган воқеа ва ҳодисаларни мисол тарзида келтиришимиз мумкин. Бу даврларда ривожланишнинг ўзи нотекис ўтган, тизим ўзи эса номувозанат ҳолатда бўлган. Сомонийлар давридаги уйғунлик, Қораҳонийлар давридаги боғлар ва кўкаламзор водийларнинг кўпайиши, Ғазнавийлардаги далалар чўллаши, Салжуқийлар давридаги биёбонлар ҳалокати ва Хоразмшоҳлар пайтидаги ерларнинг йўқолиши нима учун табиатга муносабатнинг ўзгарганидан далолат беради. Барча бу босқичлар учн умумий бўлган жиҳат ўзига хос феодализмда ерга хусусий мулкчиликнинг йўқлиги билан белгиланган.
Маданият динамикаси, фазо ва вақтда маданиятлар бир-бири билан ўзаро қандай таъсир қилишини кузатиш методологик жиҳатдан муҳим аҳамият касб этади. Биламизки, ўзаро таъсир кўрсатиш ассимиляция, адаптация ва аккультурация тарзида амалга ошади. Бу жараёнлар бир-бирларидан ўзга маданиятни ўзлаштириш даражаси билан фарқланадилар² .