Gulchehra izbullaeva pedagogika nazariyasi

 
va 
ko’plik
 
hamda 
vujuddan
iborat bo’lib, paydo bo’lish yoki 
qadimdan mavjud bo’lish imkoniyatiga ega bo’lganliklari tufayli, 
tabiatdan oldingi ilm yoki birinchi mushohada deb ataladi. 
Amaliy qudratni takomillashtirish 
yuksak
darajaga erishish 
qobiliyat va faoliyatini moslashtirgan kishilarga xosdir. Axloqiy 
kamolotga erishgandan so’ng, kishi qolgan ikki narsaga, ya’ni 
oila 
farovonligi
va 
davlatni boshqarish
masalalariga e’tibor berishi kerak. 
Oldingi mutafakkirlar fikridan farqli ravishda, Tusiy, axloqiy tarbiya 
sohasiga iqtisod va siyosiy tarbiyani ham kiritadi. Natijada, agar 
insonning irodasi va qobiliyati bu asosda uyg’un ishlarni amalga 
oshirsa, bir-birining muvozanatini saqlab tursa, u abadiy baxtga 
qo’shiladi. 
Kitobning yettinchi bobida Tusiy 
yaxshilik
va 
baxt
haqida 
gapiradi, aslida har ikkisi (yaxshi va yomon) kamolotga erishish 
uchun zarur sharoitlarga tegishli. Muallifning fikriga ko’ra, 
yaxshilik

---

92 
va 
baxt
bir-biridan farq qiladi. Baxt bu yaxshilikning o’zi. Biroq, har 
bir kishining o’z baxti mavjud. Bu kamolotga faqat ongli faoliyat va 
xohish tufayli erishish mumkin. 
Keyin olim, qadimgi faylasuflarning nazariyalariga asoslanib, 
baxt turlarini e’lon qiladi. Ular «
baxtiyorlik
» deganda to’rt xil xislat, 
ya’ni donolik, jasorat, halollik va adolatni nazarda tutadilar. Bu 
shuningdek «barcha imtiyozlarning turlari» deb ataladi. 
Tusiy, Olloh bergan kamolot inson uchun haqiqiy baxt bo’lishini 
ta’kidlaydi. Uning fikriga ko’ra, barcha kuchlarni o’z vaqtida, joyda 
va to’g’ri shaklda ishlatish natijasida baxtga erishish mumkin. 
Aksincha, mavjud insoniylik kuchlarining kechiktirilishi baxtga 
erishish uchun to’siqlar yaratadi. 
Kitobning birinchi maqolasining ikkinchi qismi axloqiy 
poklanish maqsadlariga qaratilgan va ular o’nta bobda bayon qilingan. 
Birinchi bob insonlarning tabiati va axloqning o’zgarishi haqida. 
Ikkinchi bobda «axloqan poklanish», - eng sharafli ish deyiladi va 
buni isbotlash uchun quyidagi dalillar keltiriladi: inson bu dunyodagi 
eng ulug’vor mavjudot, insonning taraqqiyoti bilan yakunlangan ish 
dunyodagi barcha asarlarning eng sharaflisi bo’ladi. 
Uchinchi qismda axloqning karam (hurmat) va fazilat (qadr-
qimmat) kabi turlari haqida ma’lumot beriladi. Tusiy 
nafs
ning 
miqdorini istakning kuchlari soniga tengligini ko’rsatadi. Yuqorida 
aytib o’tganimizdek, insonning ikkita qudrati mavjud: «nazariy» (yoki 
ilmiy) va «amaliy». Nazariy (yoki ilmiy) qudratni poklash natijasida 
«donishmandlik» fazilatiga, g’azabning kuchini tarbiyalash natijasida 
jasoratga, shahvoniy kuchni tarbiyalash natijasida «yaxlitlik» ning 
qiymatiga erishiladi. Amaliy qudratni poklash natijasida esa 
«adolat»ga erishiladi. 
To’rtinchi bobda muallif 
donishmandlik
ning ko’rinishlarini 
keltirib o’tadi. 
Aql, idrok tezligi (aql-idrok), aql ravshanligi, oson 
o’zlashtirish, aql go’zalligi, o’zini tuta bilish, xotira (zakovat)
kabilar 
haqida so’z yuritib, bularning hammasi donishmandlikdan dalolat 
beradi, deydi. 
Tusiy, 
adolat
ning 12 ko’rinishini tasvirlab: 
fidoiylik, poklik, 
sodiqlik, rahm-shafqat, xayriya, qarindoshlik rishtalari, mukofot, 
tenglik, har qanday ishni hukm qilishda boshqalarning huquqlarini 
buzmaslik, do’stlik, umid va ibodat
deb keltiradi. 

---

93 
Beshinchi bobda, axloqsizlikning ko’rinishlari ta’kidlanadi. 
Olim, johillikni donolikning dushmani, qo’rqoqlikni jasoratning, 
ochko’zlik, odobsizlikni adolatning istibdodi bilan izohlaydi. Tusiyga 
ko’ra, har qanday fazilat o’z chegarasiga ega va har qanday fazilat 
cheklovdan past yoki ustun darajaga erishsa, shafqatsizlikka aylanadi. 
Olim axloqsizlikka olib keladigan xatti-harakatlarni yettita omilga