|
Дж. Дүйсеигалпен. Лталған мнйнегн, Соп.та, 45-бсг.
75
www.ziyouz.com kutubxonasi
,’РУзС, 310/, кырғ.
қалп, ж алған, төгүн
/РКрС.,331/.
•гатар.
нлған
/РТгС , II, 156/.
Ь'ийўарық—исле»етуғыч
иске бийпарўасыз, нтибар-
сыз карау...
Бчйуарық айтатуғын йеди
/Лқб./. Өзб.
беған, бепиряо
/РУзС., 44', кырғ.
бейгам, шалақы...
РКрС., 44/, татар.
гамьсез, ваемсыз, қайгыргпмаунан
/РТтС., I, 47/.
Б и т ки н —
адамгершиликли, жаксы:
Бит кин жигит
ед\\.
Взб-
инсонпарвор, мурувватли
/РУзС.,147/, кырғ.
адамгерш ликт үү
/РКрС.,
146/, татар.
кеш елекле,
йомшак күцелле
/РТтС, I, 215/.
Ғар -қаты
к — турмыстан бузылган, жолы бузык
/\аял/:
Ғар қатындай, Суртайша,
Бир сөзицде турмадыц
/„Кырқ кыз“, 266-бет/
Бул атама өзб.
ғар
/УзРС., 641/, қырғ.
бузук
/РКрС.
694/ формаларында қолланылады.
Ғурғун—
аўкатлы, тоқ, кәрежетли:
Ғурғун адамғо,
жүдэ.
Өзб.
бой, давлатманд, бадавлат
'РУзС., 819/,
қырғ.
бай, дөөлөттүү, оокатту\>
/РКрС, 811/
Зэбэрдэс—
шаккан, уқыплы Өзб.
забардаст
/УзРС,
161'.
Кэлләкэсэр —
бас кесер. Жолы бузык, иплас нс
пенеп шуғылланыўшы адамды усылай атайды:
Ол абам
кэлләкэсер йекэн
Лққ . Өзб.
каллакесар, безори
РУзС., 137 , қырғ.
баш кесер
РКрС., 136/. татар.
баш
кисэр, юлбасар
/РТтС., II, 198/.
Қатығу пақ
, .
саққулақ —
еситкеннп, оқығанын яяы-
пан шыгармайтуғын, умытпайтугыи, дыккаты күшли
адам':
Бүгиси қат ы ғулағ адам
/11-хан/. Өзб.
эсоан
чиқмайдиган
/РУзС., 525 , қырғ.
сергек, унутчаак
эиес
/РКрС , 522/.
М ийэли —
мийли, ақыллы:
Ьоиаса сонОай мийэли
жигит йеди.
Өзб.
а қ л л и , м ияли
/РУзС., 901/, қырг.
ақылдуу, эстүү
РКРС., 894/.
Сардай >шиыў!—
тап-таза иркниишсиз /етнп ашыў/.
"Гелбазар—
ес-ақылдап айырылған, адасқан. Өзб.
телба
„юроднпыГГ, ппомещаппы|Г, „безумишТ /.УзРС.,
422/.
Iымпыйтым—
тым-тыр|лс, ҳсш үидемей.
У л л ы —
үлкеп, басшы.
Бизгэ у л л у дуқтырға бара-
70
www.ziyouz.com kutubxonasi
сақ деп қагаз берди
/Лққ./.
У л л у гүдүрсүн, кияи
гүдүрсүн дийди
/Аққ./.
Ҳ а л а л —ҳ
адал, ҳақыйқат, шын:
Ўөзү ҳ а л а л сөзүн
аитқанда
/Досб.1'.
Чунақ—
қулағы кеснлгеп /адам/, шунақ:
Ка.нал. яу-
нақ дегэн ш ки п т аш лат н.
Өзб.
яиноқ, қ у л о т йуқ,
қулоғи кесилган
/РУзС., 42/, қырг.
яунак
/РКрС., 42 ,
гатар.
бер қолаклы
/РТтС, II, 30(5
3. САНЛЫК СӨЗЛ 1:1*
Қарақалпақ әдебий тмлиндеги саилық сөзлер мепен
салыстырғанда бул диалекттегн саилықлар тек гана
фопетикалық өзгешелпклер менен иарықланады. Сон-
лықтан биз бул жерде мағлыўмат ушын
бнр пеше
с .нлық сөзлерди усыныў менен шеклепемиз.
Санлықлардыц ишинде диалектлнк
бигпта
од.
бир'
сөзи лексикалық жақтан өзгешеликке ипе:
Витта бир
т иклэнип жүрмон
,Ақб./. Бул сөз өзб
. битгпэ
/УзРС.,
76/, қырғ.
бир
/РКрС.,468, татар.
бер
1’ТтС., II, 368,
түрк тилинде
Ы г 'ь'
түринде ушырагады.
Витта
сөзи
М. Қашғарийдиц сөзлигинде
бир
ҳәм
бийр
формаларын-
да қолланылады. ,4- Арқа диалектте
бир
свзи
жнйн
ушырасса, кубла диалектте
битта
формасыпда гезле-
седи.
Буннан кейинги санлықлардыц ҳлммссн де тек
фонетикалық өзғерислер менеп айырылып турады:
икки
/әд.
еки!, беш
/әд.
бес , йедди
,
жетти
од.
жеиш
,
сэккиз
/әд.
сегиз ,доққыз тоққыз 1эд. пю гиз , йыр.иа
/од.
жигирма ', оттуз
/од.
отыз
,
э лли
әд.
ели ў
/
е лли .
алт.ныш
/әд.
алпыс , жет.ниш
'
жетпиш
,
йетмиш
/әд.
жетпис , сэксэн
/әд.
сексен
,
йүз
/од.
жүз,',
т. б.
Қубла диалекттеги катарлық саплар төмендеги аф-
фикслердиц жордемн менен жасалатугынын көремиз.
Арқа диалектте
Қубла диалектте
•ншы, -ыншы, -ланшы
-нчы, -ынчи, -ланджы,
-нши, -инши, -ленжи
-ланчы нчи, -инчи, -лан-
джи -ленчи.
143
ш Н. К. Д м и т р н с п. Стрэй турецкого язмка. Л,, 1939, о2-бет
С. М у т а л л н б о и. Морфо.тогия на лекспка тарпхидаи кис-
кача очерк. Тошксит, 1939, 61-бет.
|М Н. А. П
,1
с к а к о и. Каракалпакскпй язык, т. II, М., 1952,
227-бст.
77
www.ziyouz.com kutubxonasi
Мысаллар:
Пиринжи класстан оқыттым бу бал-
ларОы
/Лкқ./.
Пирлэнчи, йеллинчщ Чу Ооққызынчы.
бриғаОтық тэбилчиси
/Лқб./ т. б...
4
4. ФГ-ЙИЛ СӨЗЛҒ.Р
Қубла диалекттоги ис-ҳәрекетке баГпаныслы сөз-
лср сол торриториядагы информаторлар тплинде жи(1и
коллапылады.
Бул диалекттеги ис-ҳәрексткс т. б. тийисли геГша-
ра сөзлердиц мысалларын келтирейик.
А й н уў
—ўәдесинен тайып, тураксыз болыў, турмыстан
шетлеў:
Соқсоқ байы айнып, оны таслаган ба?/Н.-хаи/.
А п п а р уу—ттгь\
ямаса баска нәрсенн өзиниц тийнс-
ли ийесине, пунктке, т. б. алып барыў, тапсырыў:
Аппар дегэн жергэ аппарық
Н.-хан/.
Байлы т уруў—
байлаўлы, бнр жерде өз орнынан
козғалмай турыў:Ь'айлы
турган йекэн.
Барды
—бар шығар, бар болыўы мүмкнн, итимал:
Барды беш-алты үйли.
Д әм ли т ур уў
—демленген ҳалға келген түри, ишиў-
ге таяр тур деген мәнинн анлатады:
Чайықэм дэмли
турупту.
Дым боған
—адамгсршилиги жүдә басым, иззетти,
ҳүрметтн билетуғын* қәсийетли:
Бу гиси дым боған
адам.
Цым
Лй/?уў—жүдә шаршаў,
жалығыў, «з күшпн
жогалгыў, қартая баслаў:
Быйыл дым ҳарыды.
Ж едэл йет ўу—
ерегисиў, жәнжеллесиў /Лққ/.
Й алп еттируў-с
атып алады деген мәниде: Д
а-
зпр йуз сомға йалп еттирэди
/Лкб., Лкк./.
Йалшытмаў—
қанаатландырмаў:
Қарры
бизлэрди
йа йалшытмайды, йа мандытмайды
,'13ир. орайы/.
Й ат ыруў—есаипаў,
бслгилп группага жатқызыў:
Нүш^ коликкэ йатырды
/Шым./.
Й өт кируў—
жөтелиў.
Мэккэ басуў
—мәкке орыў...
Усу жергэ мэкке ба
-
суўга гелдик.
О ппы ғуў-
мантыгыў. дем ала алмай калыў:
Оппы
-
/ып суў ж ушўпту
/Ийш./.
Сайдақланып м и н уў
—алыс жолға сапарга шыққан
лдамдай атқа күтиннп миииў. 1>ул сөз халық аўызеки
тнорчествосы үлгилеринде де бар:
7«
www.ziyouz.com kutubxonasi
...СчйОақаланып
атларьша
минипсец,
Жолыц болсын, кайда жүрдиц, карағым...
/„Қырк кыз“, 104-бет/'
С а луў
—суйык затты куйын бериў:
Пир шийшә
бир салынади
/Аққ./.
Ш ораханда
азлкгз бензин
салОым
,-Аққ./.
Ешнияз аға, сизгәм бу сапары елуў
гирэм саламан
/Аққ./.
Сауашмақ—
урысыў, айкасыў, гүрес.иў.
С.туў—
шашыў:
Сэпсэ енди усуў йерлэрОэ отыра
алмайсац...
Сыгып шықаруў
—ысырып шығарыў, орналастырмаў
/жумыска/:
КалхозОыц баслыгы муну калхоздан сы-
ғып чықарды
Акк./.
Сыдырлуў—
уйысыў,
мийўеси көп,
пнтик,
мол:
Б у л ерик Оегэн сыдырылып турдуў
/Акк/,
Сыйыруў—
сыпырыў.
Сен бир сүлгү таўуп бетиц-
Ои сыйырсацо
/Досб./.
С ы луў—
қыйыў;
Доғдыр көзүцдү сылыйды.
Ақк./.
Сыптырылып
к ет уў
—Қолынаи сыйырылын шы-
ғып кетиў:
Ақыр бир ўақта қолымнан сыптырылып
кетти
Ақк./
Т о зғулла ў—
посыў, көшнў.
Ҳ а р у ў —
шаршаў:
Рульгэ жабысып отырғансоц
ҳарыйОы да
/Акк./.
Ҳаўас б о л уў —
сағыныў, лоўес болыў:
Балама
ҳаўас болуп келип йеди.
Чапыруў
— чайды кайтарыў:
Бир кэсэ ичэйик, ча-
пыр
/Бир. орайы/.
Чапэкэйлэу—
шебекейлеў, оц торечи менен емес,
шсп /сол. жағы менеп барыў:
Со чепэкэйлэп бара-
ғойажақ
/Бир. орайы/.
[Лолпылдатпаў —
шалиылдатиаў,
тамызбаў:
Ҳэй
шолпылдатпа ай
'Досб./.
5. КУБЛЛ ДИЛЛЕКТТИЦ ЛЕКСИКАЛЫК КЛТЛАМЛАРЫ
а/ Диалектлик омомимлер
Қубла диалект лекснкасындағы омоннмлерҳәр кый-
лы сөз шақапларынан болады. Олардыц синонимлер-
ден өзгеше харакгерлн беагиси-айтылыўы бойыпша
бир, мәписи жагынан түрлише болыўы. Омоннмлер
79
www.ziyouz.com kutubxonasi
менен нолмсомаитизмниц 'көп мониликтии/ арасыидагы
шскги а(1ырыў ушыи бнр гүрде айтылагугмн сөзлер-
дии сииояимлзрии жыйнасгырыў керек.1-'11. Бгер усыи-
дай жол менсн саПлан алынган синонимтер бир-бнрине
сннонимлик қагнасга болмаса, олар омопим сэзлар
б )лын табылады.
Диалектгеги омоннм сөзлер әдебиП пидсгн мәии-
лес со н/р нн е ийе. Сонлықган мысал келгнрнў нро-
ц|‘спнде бкриншн ормич! диалекггеги сөз, соныиан
одебнй тилдсги омонимлер усынылды. Мысалға
май.-
<)лн
сөзин алын қарайық. Әдабий тилде он.ын мынздзй
монилери ба|>: Г майдан; 2 агыз; агызлық^ 3/ гүрес
майданы;
4'
егиске гаярланғап жер. Дналактгеги бул
соз мезгнл, ўақыг, дәўир мәнисинде ушырдйды Мыс:
Ж у з елуў жылдық майдгны болдымекен...
/И.-хан .
Омоннм болыў ушын бир түрли айтылған меиен
билдиретуғын монилери ҳәр түрли болыўы шәрг. Мы-
салы:
М ат :
а ’ шахмат бойынша биреўден жецнлиў: б/
гүрес майданыпда /урысга' аяқ асгына басылыўы; Бул
сөз халық аўызеки творчествосы үлгилеринде де бар:
Я душпаиы
мат
етнн,
Геллеснн оныц кеседи
/ яКырқ қыз“, 144-бет/.
Қубла диалектте омонимлер лекснкалық, морфоло-
гиялық ҳом фонетикалық усыллар менен жасалады.
1.
Лексикалық усыл. Бул усыл бойынша егерде
бурын бир сөз тек жекке мәпиге ийе болса, ўақыг өтиуи
менен оған қосымша мәнилер жүкленеди. Усылай етип
о
1
өзнннц бнрнншп мазмунынам басқаша мәмидегн
омоним дорежесине жетеди. Мысалга
дабыл
сөзии
алайық. Онын гийкаргы мәнисн „ацшылардыц
ацға
шыққанда қагатуғын дабылы" болса /ККРС., 155/,
ҳозир бул сөздиц омонмми
хабар, хабарландырыў
дсген монини бнлдиреди.
Д а ғ
сөзннин
белги, уўайым, қайғы
деген жубай-
Do'stlaringiz bilan baham: |
